Rozwój koncepcji prawa do kultury w Radzie Europy

W procesie rozwoju praw człowieka w sferze międzynarodowej zaznacza się tendencja do kształtowania się praw związanych z kulturą oraz ich implementacją. Przyczyną tej tendencji są z jednej strony zmiany w zakresie tożsamości kulturowej w Europie, wzrostu poziomu życia, które generują nowe potrzeby, w tym w obszarze kultury, a z drugiej rozprzestrzenianiem się ideologii liberalnej, która tworzy nowy system aksjologiczny, zmierzający ku zapewnianiu coraz większej wolności jednostki w różnych sferach życia. Nie jest to proces gwałtowny i żywiołowy, a raczej systematyczny i łagodniejszy w porównaniu ze zmianami politycznymi i gospodarczymi, choć z nimi związany. Niewątpliwie nową dynamikę nadał tym procesom koniec zimnej wojny i transformacja ustrojowa lat 90.. Procesy komercjalizacji kultury wysokiej w Europie spowodowały jednocześnie, że uczestnictwo w niej uzależnione zostało od czynników ekonomicznych i statusu socjalnego, co może być postrzegane jako naruszenie zasad sprawiedliwość społecznej. Powoduje to w konsekwencji zwracanie się społeczeństw w kierunku państwa i poszukiwania jego aktywnej roli w wypełnianiu nowych potrzeb. Mając na uwadze te procesy uzasadnione staje się pytanie, czy prawo do kultury ma szansę stać się prawem podstawowym i jakie wartości będzie chronić. Można zaobserwować, że kwestia praw kulturalnych, ich zakresu i treści staje się coraz częściej przedmiotem zainteresowania organizacji międzynarodowych, na forum globalnym - UNESCO, na forum regionalnym - Rady Europy. Za wyborem tematu niniejszej rozprawy przemówiła więc aktualność problematyki, a z drugiej strony potrzeba uzupełnienia luki w zakresie badań, bo chociaż powyższe procesy społeczne i polityczne są również przedmiotem badań naukowych różnych dyscyplin, w tym prawnych, kulturoznawczych, socjologicznych, czy antropologicznych, to jednak brakuje całościowych badań nad koncepcją prawa do kultury w Radzie Europy - organizacji wyznaczającej standardy i ustanawiającej podstawowe prawa człowieka w Europie oraz zajmującej się sprawami kultury i dziedzictwa kulturalnego. Za główny cel pracy przyjęto zbadanie genezy i procesu rozwoju koncepcji prawa do kultury w Radzie Europy. W koncepcji tej wyraża się proces kształtowania się w prawie międzynarodowym prawa do kultury, które obecnie znajduje się w fazie in statu nascendi. Celem pracy jest więc odpowiedź na pytanie, czy w Radzie Europy kształtuje się prawo do kultury a jeśli tak, to na jakim etapie jest proces jego tworzenia. Aby cel pracy zrealizować sformułowano następujące zadania badawcze. 1. zdefiniowanie treści koncepcji prawa do kultury, 2. zbadanie źródeł, genezy i podstawowych kierunków rozwoju prawa do kultury w stosunkach międzynarodowych, 3. zbadanie miejsca kultury w działalności Rady Europy, kompetencji organizacji oraz instrumentów i mechanizmów działania w obszarze kultury, 4. określenie genezy koncepcji prawa do kultury w Radzie Europy 5. wyodrębnienie etapów kształtowania się prawa do kultury, 6. wyodrębnienie i scharakteryzowanie głównych wymiarów i płaszczyzn konceptualizacji prawa do kultury, 7. określenie szans włączenia prawa do kultury do europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Aby określić pole badawcze niniejszej pracy wyróżniono kryterium rzeczowe, temporalne oraz przestrzenne. Pod względem kryterium rzeczowego, w pracy skupiono się na badaniach rozwoju ‘koncepcji prawa do kultury’, ponieważ żaden akt normatywny nie gwarantuje prawa do kultury. ‘Koncepcję prawa do kultury’ rozumiem jako pewną ideę, projekt prawa, który zgodnie z tytułem pracy nabiera kształtu w procesie działalności Rady Europy. Przedmiotem badania były więc te wszystkie działania Rady Europy, które bezpośrednio lub pośrednio odnoszą się do praw związanych z kulturą, tj. regulacyjne, usługowe, operacyjne, harmonizujące itd. W przypadku kryterium temporalnego przyjęto okres od wydarzenia inicjującego powstawanie Rady Europy (Kongres Haski, 1948 r.) do 2021 r. Określony czas pozwolił na zrozumienie uwarunkowań rozwoju koncepcji prawa do kultury w tej organizacji. Kryterium to wpłynęło również na konstrukcję pracy i podział pracy na rozdziały, które odzwierciedlają główne etapy ewolucji koncepcji prawa do kultury w Radzie Europy. Odnośnie do kryterium przestrzennego, to przedmiotem badań był obszar Rady Europy, którego kontury określają granice polityczne państw członkowskich oraz jurysdykcja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wskazać należy na ograniczenia przedmiotowe i podmiotowe badań. W związku z wielopłaszczyznową definicją kultury i prawa do kultury, niniejsza rozprawa będzie koncentrować się na pierwotnym rozumieniu tego prawa, a więc prawie do kultury wysokiej, do wolności w sztuce i kulturze. Odnośnie do ograniczeń podmiotowych, europejski krąg kulturowy badany jest w niniejszej pracy przez pryzmat Rady Europy. W pracy skupiono się głownie na analizie dokumentów i stanowisk dwóch głównych statutowych organów: Komitetu Ministrów oraz Zgromadzenia Parlamentarnego. Pominięto działalność Kongresu Władz Regionalnych i Lokalnych, Sekretarza Generalnego Rady Europy oraz Wysokiego Komisarza Praw Człowieka ze względu na jego raczej doradczą i monitorującą funkcję. Zrezygnowano także z badań nad działalnością licznych wyspecjalizowanych komitetów. Sformułowano hipotezę badawczą, według której uznaję się, że rozwój koncepcji prawa do kultury jest etapem kształtowania się prawa do kultury rozumianego w obecnej fazie jako zbiór praw kulturalnych. Przyjęto, że proces ten ma wymiar zarówno formalny, czyli wyodrębnianie się poszczególnych praw kulturalnych, jak i materialny, odnoszący się do treści norm, wyrażanych i chronionych przez nie wartości. Przyjęto następnie, że procesy społeczne, socjalne i gospodarcze w Europie oraz postępująca demokratyzacja i liberalizacja wpływają na treść norm kulturalnych, które chronią w coraz szerszym zakresie wartości wnoszone przez zmierzającą do dominacji w Europie ideologię liberalną, co odzwierciedla się w zasadzie pełnej wolności jako istotnego elementu tożsamości i kultury europejskiej. Aby osiągnąć cel badań oraz z uwagi na przedmiot badań przyjęto analizę z zastosowaniem metody instytucjonalno-prawnej oraz historycznej. Metoda analizy instytucjonalno - prawnej, która opiera się na studiach aktów normatywnych, w tym wypadku organizacji międzynarodowej, została uzupełniona o badania z zastosowywaniem metody historycznej. Zastosowano przede wszystkim ujęcia jakościowe, takie jak: analiza dyskursu, analiza dokumentów i oficjalnych danych źródłowych (orzecznictwo, rekomendacje, rezolucje, konwencje, raporty, protokoły, oficjalne stanowiska, wypowiedzi itd.) oraz studium przypadku (case studies). Oceniając stan badań nad prawem do kultury, można zauważyć, że dostępne publikacje dotyczące tej problematyki mają charakter najczęściej prawny, zdecydowanie rzadziej są to analizy politologiczne. Można uznać, że większość publikacji to poszukiwania uniwersalnych podstaw i źródeł prawa do kultury. W zdecydowanej większości publikacji analizuje się prawo do kultury czy jego wybrane elementy i źródła, ale najczęściej w odniesieniu do ONZ i jej organizacji wyspecjalizowanych. Brakuje całościowych badań nad prawem do kultury w systemie europejskim. Jakkolwiek często w publikacjach przywołuje się orzecznictwo ETPC, należy zauważyć, że mają raczej charakter cząstkowy. Struktura pracy obejmuje wstęp, sześć rozdziałów merytorycznych oraz zakończenie. We wstępie omówiono m.in. uzasadnienie wyboru tematu, cel pracy i zadania badawcze, pole badawcze, ograniczenia badawcze, hipotezę badawczą, strukturę pracy, teorię i metodologię, stan badań i bazę źródłową. W rozdziale I, zatytułowanym Elementy prawa do kultury w powszechnych i regionalnych systemach ochrony praw człowieka uporządkowano kwestie definicyjne wskazując na zróżnicowanie ujęć prawa do kultury w dyskursie naukowym. Rozdział otwiera omówienie pojęcia kultury, a następnie źródeł i genezy prawa do kultury w regulacjach międzynarodowych. Omawia się następnie uniwersalizację prawa do kultury w systemie Narodów Zjednoczonych. Zauważono, że w systemie NZ rozumienie prawa do kultury zostało zmienione i zmierza w kierunku rozszerzającym i antropologicznym. Omówiono następnie elementy prawa do kultury w regionalnych systemach ochrony praw człowieka. Rozdział kończy analiza koncepcji prawa do kultury jako systemu praw szczegółowych. Rozwój koncepcji prawa do kultury potraktowano jako odpowiedz na kształtowanie się praw kulturalnych. Przyjęto również dla dalszych badań roboczą definicję prawa do kultury, którym określono zbiór wolności i praw wynikających z funkcjonowania jednostki w sferze kulturalnej poprzez i bierne lub/i czynne uczestnictwo w kulturze wysokiej. Wyodrębniono jednocześnie elementy konstytuujące prawo do kultury: dostęp do kultury/bierny udział w życiu kulturalnym, wolność twórczości artystycznej (prawo do wypowiedzi artystycznej), prawo do dziedzictwa kulturalnego. Rozdział II zatytułowano Kompetencje Rady Europy w dziedzinie kultury. W tej części przeanalizowano kulturowe elementy i podłoże kulturowo - aksjologiczne podczas powstawania Rady Europy. Wskazano i omówiono rolę kultury, podstawy i źródła kompetencji Rady Europy w obszarze kultury, analizując przede wszystkim Statut Rady Europy, wskazując na decyzje głównych organów Rady Europy i instytucji z nimi powiązanych, w tym między innymi Komitetu Ministrów, Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, ale także Konferencji Ministrów Kultury Rady Europy czy Komitetu Sterującego ds. Kultury, Dziedzictwa Kulturalnego i Krajobrazu. Określono i omówiono również funkcje Rady Europy w sferze kultury, wyróżniając cztery główne: regulacyjną, monitorowanie i harmonizowanie polityk kulturalnych państw członkowskich, implementacyjno – usługową i aksjologiczną. Wskazano jednocześnie na duże zaangażowanie organizacji w działalność w sferze kultury, opisując i porządkując główne obszary aktywności. Podzielono je na: europejskie dziedzictwo kulturalne, dialog międzykulturowy, kinematografię i wystawy sztuki Rady Europy. Rozdział III zatytułowano Kształtowanie się zrębów koncepcji prawa do kultury jako systemu praw szczegółowych. Podjęto się w nim analizy dotyczącej działalności Rady Europy od pierwszych lat po powstaniu. Przyjęto za punkt wyjściowy podpisanie i implementację Europejskiej Konwencji Kulturalnej 1954 r., która w Radzie Europy jest jedną z podstaw działalności tej organizacji w sferze kultury. Zwrócono uwagę na tendencję stopniowego poszerzania zakresu rozumienia praw kulturalnych, wyraźną zwłaszcza w polityce regulacyjnej Rady Europy. Wyróżniono przede wszystkim działania na rzecz tworzenia podstaw współpracy kulturalnej, swobodę twórczości artystycznej, tożsamość europejską i udział w życiu kulturalnym. Wskazano i przeanalizowano przyjmowane w tym czasie rekomendacje, rezolucje, wydarzenia polityczne i kulturalne. Rozdział kończy omówienie polityki Rady Europy w sferze kultury po zimnej wojnie. Rozdział IV nosi tytuł Krystalizowanie się koncepcji prawa do kultury (2004–2021). Jest to rozdział ilustrujący stopniowe wyłanianie się prawa do kultury. Rozdział zaczyna omówienie wpływu zmiany priorytetów Rady Europy w sferze kultury na kształtowanie sie koncepcji prawa do kultury. Omówiono następnie działalność organizacji w kierunku zmierzającym do umocnienia i implementacji praw kulturalnych, oraz tendencje w kierunku uznania ochrony prawa do dziedzictwa kulturalnego jako prawa człowieka. Przeanalizowano następnie działalność regulacyjno – implementacyjną Rady Europy w kontekście prawa do dostępu do kultury i udziału w życiu kulturalnym jako elementu prawa do kultury oraz w zakresie poszerzania zakresu swobody wypowiedzi. Rozdział kończy analiza polityki Rady Europy względem prawa do kultury mniejszości narodowych, imigrantów i uchodźców. W rozdziale V pracy zatytułowanym Elementy prawa do kultury w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przeanalizowano z kolei poszczególne sprawy rozpatrywane przez Trybunał, w których pojawiają się prawa kulturalne konstytuujące prawo do kultury. Rozdział rozpoczyna omówienie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Następnie omawiane są i analizowane poszczególne sprawy, w których pojawia się wolność twórczości artystycznej, dostęp do kultury i prawo do dziedzictwa kulturalnego. Analizuję się następnie kwestię wolności twórczości artystycznej i jej relacji z religią i uczuciami religijnymi. Rozdział kończy omówienie roli art. 10 europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w ewolucji koncepcji prawa do kultury. Rozdział VI zatytułowano Perspektywy wpisania prawa do kultury do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Tę część poświęcono omówieniu możliwego scenariusza dotyczącego wyłonienia się prawa do kultury jako prawa podstawowego. W rozdziale zanalizowano ustawy zasadnicze wszystkich 47 członków Rady Europy, wskazując na te artykuły, które dotyczą elementów prawa do kultury. Na podstawie dokumentów przyjmowanych przez Radę Europy omówiono następnie rolę państw i władz publicznych w ochronie prawa do kultury a także kwestię prawa do kultury w Polsce – jako członka Rady Europy. Rozdział kończy analiza poświęcona koncepcji prawa do kultury w debacie publicznej. W części Zakończenie zawarto wyniki badań. Najważniejsze wnioski ogólne z badań przedstawiają się następująco. Potwierdzono, że hipoteza dotycząca kształtowania się w Radzie Europy prawa do kultury została zweryfikowana pozytywnie. Potwierdzono, że rozwój koncepcji prawa do kultury w tej organizacji jest etapem kształtowania się prawa do kultury rozumianego jako szczegółowe prawa kulturalne, które łączą się w spójne, wyłaniające się jednolite prawo. Potwierdzono, że proces ten zachodzi w wymiarze formalnym. Egzemplifikacją tego jest sukcesywne wyodrębnianie kolejnych praw kulturalnych. Z drugiej strony krystalizuje się jego wymiar materialny, na którego wpływ mają procesy społeczne, socjalne oraz postępująca demokratyzacja i liberalizacja w Europie, która nadaje nowy wymiar roli uczestnictwa w kulturze jako zwornika spójności społecznej. Wymiar materialny prawa do kultury skupia się wokół wartości liberalnych, wolnościowego wymiaru praw człowieka. Odnotowano różnice w rozumieniu i interpretacji prawa do kultury w systemie uniwersalnym (ONZ, UNESCO) i europejskim (Rada Europy). Zauważono jednocześnie zróżnicowany stopień akceptacji i uznawania poszczególnych elementów konstytuujących prawo do kultury w Radzie Europy. Odnotowano współzależność polityki regulacyjnej i implementacyjnej Rady Europy z orzecznictwem Trybunału. Zaobserwowano, że postęp dotyczący uznania roli prawa do kultury na poziomie Rady Europy, czego egzemplifikacją są podpisywane konwencje i rekomendacje w jej ramach, wpływa na stosowanie i interpretację prawa przez Trybunał. Jest to wyraźna tendencja zwłaszcza w przypadku prawa do dziedzictwa kulturalnego. Ustalono, że na możliwość wyodrębnienia się prawa do kultury w regulacjach Rady Europy mają wpływ cztery procesy. Po pierwsze jest to dynamiczna i ewolucyjna wykładania prawa przez Trybunał (doktryna "Konwencji jako żywego instrumentu”). Po drugie są to postępujące zmiany w porządkach prawnych i politycznych państw członków, które wpływać będą na linię orzeczniczą Trybunału. Po trzecie są to zmiany społeczno-socjalne i światopoglądowe w Europie. Po czwarte są to działania regulacyjne organów organizacji.