Relacje polsko-żydowskie w tekstach Hanny Krall

W dysertacji doktorskiej autorka przygląda się, w jaki sposób Hanna Krall przedstawia w swoich tekstach relacje polsko-żydowskie. W pracy przyjęta została perspektywa literaturoznawcza: przywoływanie wiedzy o faktach historycznych stanowi niezbędny kontekst rozważań, ale główne zagadnienia badawcze dotyczą innego porządku – ukształtowania (reporterskiego/literackiego) przekazu na temat doświadczenia Zagłady. W interpretacji literackich tekstów Hanny Krall – uznawanych za świadectwa Zagłady – uwzględnione zostały odwołania do wielu różnorodnych kontekstów: oprócz historycznego także do filozoficznego, antropologicznego, socjologicznego, jak też nawiązania do analiz rozmaitych dyskursów o pamięci, w obręb rozważań włączono również filmy powstałe na podstawie opowieści reporterki. Autorka rozprawy dokładnie przygląda się kilku wybranym historiom – kluczowym dla zrozumienia poświęconego Zagładzie pisarstwa Hanny Krall; unika przy tym ujęć przekrojowych, praca nie ma charakteru pełnej monografii twórczości. Stanowi raczej zbiór rozpraw dotyczących różnych aspektów tego pisarstwa i została ułożona tak, by omówić jego warsztatowe fundamenty oraz rzeczywistość, jaką dzięki nim przedstawia, szczególnie zaś relacje polsko-żydowskie. Każda z obu części rozważań składa się z trzech podrozdziałów. W podrozdziale pierwszym pt. Wobec ocalałych i ich opowieści wskazano na podstawie analizy i interpretacji Powieści dla Hollywoodu (ze zbioru Hipnoza) na rozmaite konsekwencje związane z tym, że o Zagładzie pisze reporterka; omówiono też, w jaki sposób w tekstach Krall świadectwo o tym, co się wydarzyło – łączy się z literackością. Ponadto autorka dysertacji podejmuje namysł nad przynależnością gatunkową jej utworów i nad tym, wedle jakich reguł reporterka decyduje o tym, że czyjeś losy zostaną opisane („zasługują na opisanie”). Ta ostatnia kwestia nieuchronnie wiąże się z dylematami o charakterze etycznym. Krall musi bowiem zmagać się z rozbieżnościami pomiędzy, po pierwsze, oczekiwaniami jej rozmówców, zmierzającymi niekiedy nawet w stronę kiczu i sensacji; po drugie – własną koncepcją przedstawienia ich 2 wspomnień, narażoną z kolei na nadmierne (estetyczne) nimi zafascynowanie, po trzecie zaś – czytelnikami, którzy od tych historii domagają się atrakcyjności. W podrozdziale drugim zanalizowano, w jaki sposób Hanna Krall dokonuje w Zdążyć przed Panem Bogiem oraz w Sublokatorce rekonstrukcji figur pamięci o Zagładzie. Odwołano się przy tym do rozważań Jana Assmanna na temat kultury pamięci i form pamięci zbiorowej. Hanna Krall w rozmowie z Markiem Edelmanem problematyzuje rozmaite sposoby (czy raczej: style) przedstawiania tych samych wydarzeń (interesują ją przy tym wszelkie formy upamiętniania przeszłości, nie tylko przekazy literackie). Wskazuje, jak poddany instrumentalizacji przekaz o powstaniu w getcie warszawskim może wpływać na zmianę obrazu i sensu wydarzeń, do których się odnosi. Podobnie w Sublokatorce, która zbudowana jest z rozmaitych, wariantowych wersji wojennej biografii, podlegających wartościowaniu według kryterium „jasności” lub „czerni”. Okazuje się, że wyłącznie jasna („lepsza”, społecznie uznana, a niekoniecznie autentyczna) wersja przeszłych losów pozwala na wzmocnienie własnej, rozchwianej tożsamości i zdobycie poczucia przynależności do wspólnoty. W trzecim podrozdziale zamykającym pierwszą część rozważań dokonano interpretacji i analizy porównawczej reportażu Ta z Hamburga Hanny Krall oraz jego adaptacji – filmu Daleko od okna Jana Jakuba Kolskiego, w której skupiono się przede wszystkim na elementach parabolicznych obu tych przekazów. Takie podejście pozwoliło dostrzec dodatkowe aspekty pisarstwa Krall; jej tekst, jego znaczenia i struktura, zostają niejako oświetlone przez dzieło filmowe, które stanowi przetworzenie zapisanej przez Krall opowieści. Przyjrzenie się tym rozmaitym zabiegom adaptacyjnym, samemu sposobowi przełożenia tej historii na język innego medium (filmu), umożliwiło wyodrębnienie istotnych cech warsztatu reporterskiego Krall. W analizie skupiono się na tym, w jaki sposób w tekst Krall i film Kolskiego – które opowiadają o ukrywaniu się Żydówki w mieszkaniu polskiego małżeństwa podczas Zagłady – wpisana zostaje warstwa paraboliczna, przy zachowaniu, w różnym stopniu, ich związków z rzeczywistością i walorów prawdziwości. Dzięki temu uniwersalizującemu wymiarowi opowieści Krall i Kolskiego doświadczenia związane z Zagładą, takie jak ukrywanie się w szafie czy późniejsze zmagania z tożsamością podejmowane przez ocalonych i ich dzieci, stają się nowymi archetypami kulturowymi. W drugiej części dysertacji autorka koncentruje uwagę głównie na tym, w jaki sposób Krall przedstawia w swoich tekstach świat aryjski, świat, w którym trwała Zagłada Żydów. Stara się przyjrzeć opisywanym przez reporterkę nieludzkim regułom, jakie w nim obowiązywały – na podstawie trzech opowieści o spotkaniach Polaków i Żydów, takich, do 3 których nieustannie, przez kilkadziesiąt lat, powracała ona w swoim pisarstwie. Pierwsza z nich to niedoszły „gruby buch” o losach Izoldy, czyli tekst Król kier znów na wylocie. Jego bohaterka, ocalała z Zagłady Żydówka, przez większą część życia zmagała się z problemami dotyczącymi jej własnej tożsamości, wielokrotnie bowiem musiała ukrywać swoje pochodzenie. Autorka dysertacji, odwołując się do rozważań Małgorzaty Melchior na temat egzystencji na „aryjskich papierach”, opisuje, z jakich elementów Izolda konstruowała swoje „nieżydowskie” przebranie i jakie identyfikacje można w nim wyróżnić. Okazuje się, że narodowa – pomimo zagrożenia – wcale nie była tą najważniejszą; dla Izoldy liczyła się przede wszystkim własna kobiecość, a jedynym sensem jej istnienia był mąż, którego za wszelką cenę starała się ocalić. Kolejny podrozdział dotyczy historii Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, Apolonii Machczyńskiej, postaci wielokrotnie przywoływanej przez Krall, również w wywiadach. Podczas wojny ukrywała ona dwudziestu pięciu Żydów. W wyniku donosu wszystkich (oprócz jednego, Icka Zakalika) oraz Apolonię, będącą wówczas w ciąży, zastrzelili Niemcy. Autorka rozprawy przygląda się temu portretowi Sprawiedliwej, nawiązując do refleksji filozoficznej Emmanuela Lévinasa poświęconej kwestii bliskości i odpowiedzialności za drugiego człowieka. W kontekście jej rozważań szczególnie istotne wydają się spostrzeżenia na temat rozumienia etyki jako zdarzenia – takiego jak odkrycie twarzy Innego, obdarzenie go spojrzeniem, które pozwala dostrzec jego człowieczeństwo i skłania do wzięcia za niego moralnej odpowiedzialności. Na takie spojrzenie nie natrafiła Apolonia; przez kilka godzin bezskutecznie prosiła mieszkańców Kocka o pomoc. W rozprawie znajduje się też krótka charakterystyka polskiego dyskursu o pomaganiu wraz z próbą odpowiedzi na pytanie, jakie jego uwikłania pomija Krall i w jaki sposób próbuje „oddać sprawiedliwość Sprawiedliwej”. Ostatni podrozdział rozprawy dotyczy kategorii winy niezarzucalnej i znów zawiera łączne omówienie tekstu i filmu: Białej Marii Hanny Krall i Dekalogu, osiem Krzysztofa Kieślowskiego. Obydwa dzieła przedstawiają historię „o fałszywym świadectwie” – reporterka znała jej główną bohaterkę, ocalałą żydowską dziewczynkę, i po latach opisała to, czego dziecko doświadczyło podczas ukrywania się po stronie aryjskiej. Właśnie tę historię Krall postanowiła powierzyć Kieślowskiemu, kiedy w trakcie pracy nad kolejną częścią Dekalogu zapytał ją: „Masz może fałszywe świadectwo?”. Wówczas opowiedziała mu o polskim małżeństwie, które zgodziło się pomóc zaprzyjaźnionej Żydówce. Małżonkowie mieli zostać rodzicami chrzestnymi jej dziecka, ale ostatecznie odmówili udziału w chrzcie, a przyczyną tej decyzji miała być obawa przed składaniem fałszywego świadectwa w obliczu Boga. W dysertacji, w nawiązaniu do rozważań księdza Józefa Tischnera, podjęta zostaje 4 refleksja nad rolą i pojmowaniem wartości etycznych, dostosowywaniem ich rozumienia do nowych (okupacyjnych) okoliczności. W Białej Marii Krall formułuje zastrzeżenia względem zmian, jakie Kieślowski zdecydował się wprowadzić w otrzymanej od niej opowieści. Reporterka staje tym samym na straży świadectwa Zagłady.