Pisarze i pisarstwo w twórczości Liona Feuchtwangera

Dysertacja „Pisarze i pisarstwo w twórczości Liona Feuchtwangera (1884-1958)”, mająca na celu pokazanie i przeanalizowanie roli pisarza według niemieckiego twórcy, składa się z dwóch części. W części pierwszej, po krótkim przedstawieniu biografii pisarza, omawiam wybrane eseje Feuchtwangera o literaturze powstałe na latach 1927-1946. Prezentuje się on w nich jako pisarz, którego podstawowym celem jest zdobycie uznania jak najszerszej rzeszy czytelników. Po roku 1933 na jego pisarstwo olbrzymi wpływ miały jednak przede wszystkim wydarzenia historyczne, czego najdobitniejszymi przykładami są: „reportaż” Feuchtwangera z ZSRR pt. Moskau 1937, w którym pisarz bezkrytycznie chwali jedynego przeciwnika państwa Hitlera, i Der Teufel in Frankreich, 1941 (Diabeł we Francji), zapis przeżyć we francuskich obozach internowania. Pierwszy z tekstów jest kluczowy dla zrozumienia postawy politycznej Feuchtwangera, a drugi dla postrzegania przez niego kwestii żydowskiej; w czasie wojny Feuchtwanger, który wcześniej był przeciwnikiem syjonizmu, stał się zwolennikiem państwa Izrael. Część tę zamyka analiza nieukończonego eseju Das Haus der Desdemona (1957-58), w którym pisarz dobitnie podkreśla, że tworzywo historyczne jest dla niego „kostiumem” służącym obiektywnemu opowiadaniu o problemach własnych czasów. Ze względu na związki pomiędzy biografią a pisarstwem Feuchtwangera korzystałem w tej części pracy z metodologii „paktu autobiograficznego” Philippe’a Lejeune’a. W części drugiej pokazuję, jaki wpływ miały teoretyczne rozważania Feuchtwangera na jego pisarstwo. W tym celu analizuję cztery typy pisarzy. Pierwszy z nich, Thomas Wendt, tytułowy bohater „powieści dramatycznej” z 1920 r. (pisarz-rewolucjonista) staje na czele rewolucji w Monachium. Rezygnuje z działalności politycznej, uznając za swoje zadanie walkę piórem. Eryk Wiesener Exil, 1940 (Wygnanie) to z kolei nazistowski propagandzista, na przykładzie którego Feuchtwanger pokazuje rozterki pisarza-sługi totalitarnego reżimu. Kolejny pisarz, Józef Flawiusz, Josephus-Trilogie, 1932-1942 (Wojna żydowska), to wybitny historyk, który próbował być jednocześnie Żydem i kosmopolitą, ale pod koniec życia wybiera walkę po stronie powstańców w Palestynie. Ostatnim twórcą jest Jan Jakub Rousseau. W powieści Narrenweisheit oder Tod und Verklärung des Jean-Jacques Rousseau, 1952 (Mądrość głupca albo Śmierć i apoteoza Jana Jakuba Rousseau) Feuchtwanger pokazuje manipulacje jego dziedzictwem podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Choć zdecydowanie stoi po stronie „postępu”, nie wprost potępia tam wypaczenia stalinizmu (np. rewolucyjny kult Rousseau symbolizuje kult jednostki). W części drugiej odwołuję się do metodologii pól produkcji kulturalnej i władzy Pierre’a Bourdieu (w rozdziale drugim), związków historiografii i literatury Haydena White’a (w rozdziale trzecim) i ponownie paktu autobiograficznego Philippe’a Lejeune’a (w rozdziale czwartym). Interpretowane w części drugiej postacie pisarzy zakorzenione są w tekstach analizowanych w części pierwszej. Tak jak sam Feuchtwanger wszyscy oni są przekonani o specjalnej, przywódczej roli pisarzy. Choć wywierają wpływ na rządzących, autor pokazał też niebezpieczeństwa politycznego uwikłania każdego twórcy. Wszystkie te postacie składają się na polifoniczny portret wybitnego pisarza w rozumieniu Feuchtwangera. Powinien on „walczyć” przy pomocy swoich dzieł, które muszą być tak napisane, by mogły je czytać i uczyć się z nich zarówno masy, jak i znawcy. Podstawowym zadaniem literatury jest bowiem oddziaływanie na rzeczywistość, co starałem się pokazać analizując różne teksty Feuchtwangera (eseje, utwory autobiograficzne) i stworzone przez niego postacie pisarzy.

PhD thesis entitled “Writers and Writing in the Works of Lion Feuchtwanger (1884-1958),” whose aim is to demonstrate and to analyze a role of a writer according to the German author, consists of two parts. In the first part, having sketched the author’s biography, I present and interpret selected Feuchtwanger’s essays on literature created from 1927 to 1946. In the essays he presents himself as a writer whose main aim is to win a recognition of as many readers as possible. However, after 1933 his writing was also strongly influenced by historical events. Thus I analyze Feuchtwanger’s “reportage” from the Soviet Union entitled Moscow 1937, in which he praises the only adversary of Hitler’s state, as well as his memoir on French internment camps, Der Teufel in Frankreich, 1942 (The Devil in France, 1941). The former is crucial for his political opinions, the latter for his stance on a Jewish matter; during the WWII Feuchtwanger changed from an enemy of Zionism into an ardent supporter of Israel. The chapter is concluded by an analysis of Feuchtwanger’s unfinished essay Das Haus der Desdemona, 1957/58 (The House of Desdemona) in which the author strongly emphasizes his attitude towards historical events which he treats like “a costume,” a manner of dealing with contemporary problems in a neutral way. Regarding relationships between Feuchtwanger’s biography and his writing, I employ a methodology of an autobiographical pact of Philippe Lejeune in this part of my thesis. In order to examine how this attitude is related to Feuchtwanger’s writing, I devote the second part of my thesis to four types of writers depicted in Feuchtwanger’s works. The first one is represented by Thomas Wendt, a title hero of a “dramatic novel” published in 1920. Wendt is a writer-revolutionary who leads the revolt in Munich. Yet he turns in all his political activities in favor of writing which becomes his means of a social and political fight. Eric Wiesener, Exil, 1940 (Paris Gazette), on the other hand, represents a Nazi propaganda writer. This figure serves as an example of a fate of a writer-servant in a totalitarian regime. The next character is Josephus Flavius, Josephus-Trilogie, 1932-1942 (Josephus-Trilogy,), an eminent historian who tried to be a Jew and a cosmopolite at the same time, yet at the end he chooses to be a fighter for Palestine. The last figure that I interpret is Jean Jacques Rousseau, Narrenweisheit oder Tod und Verklärung des Jean-Jacques Rousseau, 1952 (‘Tis Folly to Be Wise, Or, Death and transfiguration of Jean-Jacques Rousseau). Feuchtwanger depicts manipulations with his writing during the French Revolution. Although the author approves ”a social progress,” the novel serves as an indirect critique of Stalinism, for instance a revolutionary cult of Rousseau symbolizes the cult of the individual. In the second part of my thesis I employ Pierre Bourdieu’s methodology of fields of cultural production and power (in the second chapter), relationships between history writing and literature according to Hayden White (in the third chapter), and again Philippe Lejeune’s autobiographical pact (in the fourth chapter). All the characters are rooted in the writer’s essays. Like Feuchtwanger himself, they are all convinced of a particular, leading role of a writer. Although they influence the ruling ones, they are also depicted as those who are themselves under a heavy political pressure. Taken together, they form a polyphonic portrait of an eminent writer such as Feuchtwanger understood it. Feuchtwanger’s writer should fight through his works, which must be created so that both an average reader and a connoisseur could appreciate them, and learn from them. For the main aim of any writer is to create reality, which I tried to demonstrate through my analysis of Feuchtwanger’s essays and characters of writers created by him.