"Mosiężysko". Wczesnośredniowieczne stanowisko w Szurpiłach, woj. podlaskie. Źródła, analiza, interpretacje.

Celem pracy była próba opisu zwyczajów pogrzebowych, których relikty zarejestrowano podczas badań archeologicznych na Mosiężysku (Szurpiły, st. 8) oraz określenie czasu, w którym stanowisko użytkowano. Przystępując do działania po raz pierwszy zrezygnowano z posługiwania się zdefiniowanym przez historyków pojęciem Jaćwieży, a za punkt odniesienia przyjęto skupisko stanowisk archeologicznych z okresu wczesnego średniowiecza, do którego należy zespół stanowisk w Szurpiłach. Koncentrację tę nazwano skupiskiem Czarnej Hańczy. Z opisanej historii badań cmentarzysk znajdujących się w obrębie tego skupiska wynikło, że na przestrzeni ponad stu lat badacze z różnych krajów odkrywali podobne do siebie nekropole. Znajdowały się one w granicach kilku państw (wpierw Rosji i prowincji Ostpreussen, następnie Litwy i Polski), badane były w większości wypadków wyrywkowo a informacje na ich temat nie zostały nigdy połączone. Okazało się to możliwe dopiero po zastosowaniu narzędzi właściwych archeologii czyli przeanalizowaniu danych w obrębie wydzielonego skupiska Czarnej Hańczy. Cmentarzysko na Mosiężysku było pierwszą nekropolą tego typu odkrytą współcześnie w tym skupisku. W wyniku badań terenowych na omawianym stanowisku stwierdzono teoretycznie prostą sytuację stratygraficzną: niemal wszystkie znaleziska znajdowały się w obrębie 1 warstwy (humusu). Prostota ta sprawiła, że interpretacja całego założenia była bardzo trudna. Rekonstrukcja praktyk funeralnych musiała zostać oparta na analizie zabytków ruchomych. Zostały one poddane różnego rodzaju badaniom. Podjęto analizę rozprzestrzenienia za pomocą narzędzi dostępnych w GISie, przeprowadzono analizę stylistyczną poszczególnych kategorii zabytków, określono ich chronologię na podstawie przytoczonych analogii, oraz skonfrontowano uzyskane wyniki z danymi zawartymi w źródłach historycznych. Wykonano ponadto szereg analiz specjalistycznych. Badania metalograficzne, mikroskopowe oraz analiza archeometryczna ceramiki są pierwszymi tego typu badaniami wykonanymi dla materiałów suwalskich z okresu wczesnego średniowiecza. W wyniku wszystkich tych czynności wykazano, że na prezentowanym stanowisku składano szczątki spalonych zmarłych na powierzchni gruntu, a kremacje odbywały się najprawdopodobniej in situ. Cmentarz założono na terenie polodowcowego głazowiska, w obrębie którego dokonywano niewielkich przekształceń, polegających na ułożeniu dwóch bruków oraz formowaniu nieregularnych układów kamieni umieszczanych na pozostałej po kremacji warstwie ciałopalenia lub w jej obrębie. Całe wyposażenie nieboszczyka, obejmujące strój, ozdoby, narzędzia, broń i oporządzenie jeździeckie, było celowo niszczone (cięte lub łamane), a następnie palone wraz z właścicielem na stosie. Możliwe, że po zakończonym ciałopaleniu rozkruszano pozostałe, większe fragmenty kości, lub też podejmowano je ze stosu i wynoszono poza obręb cmentarza. Cmentarz ten był zapewne użytkowany przez jedną rodzinę, należącą do średniej warstwy społecznej. Na omawianym cmentarzysku odkryto stosunkowo mało elementów uzbrojenia i oporządzenia jeździeckiego. Dodatkowo część z nielicznych zabytków należących do tej kategorii budzi wątpliwości, czy na pewno są elementem wyposażenia pochowanych tu zmarłych. Analiza poszczególnych kategorii zabytków wykazała, że znaczna część z nich ma swoje odpowiedniki na pozostałych stanowiskach skupiska Czarnej Hańczy. Naszyjniki typu Totenkrone, zawieszki z brązowej blaszki, zapinki podkowiaste z zoomorficznymi, kolbowatymi i zwiniętymi zakończeniami i dzwoneczki zbliżone do typu R5 wydają się być charakterystyczne dla tego regionu. Poza skupiskiem Czarnej Hańczy najwięcej podobieństw w kulturze materialnej do zabytków z Mosiężyska widocznych jest w Kuronii, szczególnie jej północnej części, a także na Sambii i Podlasiu. Na podstawie analizy zabytków chronologię stanowiska określono na XII–XIII w. Analiza cech obrządku pogrzebowego stosowanego w Szurpiłach jest pierwszą rozszerzoną próbą scharakteryzowania praktyk funeralnych panujących na Suwalszczyźnie w okresie wczesnego średniowiecza. Wykazała ona wiele podobieństw między omawianym cmentarzyskiem a nekropolami zachodniej Estonii i Finlandii. Na szeroko pojętym terenie południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku często występują płytkie, zbiorowe pochówki w rozległych jamach ze spalenizną. Należą do nich obiekty typu Aschenplatz na Sambii oraz podobne odkryte w Kuronii, na innych terenach pruskich oraz w środkowej Litwie. Na terenach bałtyjskich jest to jednak jeden z kilku wariantów obrządku pogrzebowego, w większości wypadków niezbyt licznie reprezentowany.

The aim of the work was to describe the burial customs, the relics of which were recorded during archaeological investigations of Mosiężysko (Szurpiły, site 8), and to determine the time during which the site was used. For the first time, the use of the term Jaćwież, as defined by historians, was abandoned and a concentration of archaeological sites from the early Middle Ages was used as a reference point, including the sites in Szurpiły. This area was called „Czarna Hańcza group”. The described history of the exploration of cemeteries within this group has shown that, over the course of more than a hundred years, researchers from different countries have discovered similar cemeteries. They were located within several countries (first Russia and Ostpreussen, then Lithuania and Poland), were excaveted on a small scale and never merged. This was only possible after the use of appropriate tools of archaeology, i. e. the analysis of the data within the separate Czarna Hańcza group of sites. The cemetery at Mosiężysko was the first necropolis of its kind to be discovered in this group today. As a result of the excavations and survey, a theoretically simple stratigraphic situation was found at this point: almost all finds were located within a one layer (humus). This simplicity made the interpretation of the whole very difficult. The reconstruction of funeral practices had to be based on the analysis of artefacts. They have been subjected to different types of studies. The distribution was analysed using the tools available in the GIS, a stylistic analysis of the different categories of finds was carried out, their chronology was determined on the basis of the analogies mentioned and the results were compared with data from historical sources. In addition, several subject-specific analyses were carried out. Metallographic investigations, microscopic investigations and archaeometric analysis of pottery are the first of their kind for materials from the Suwałki area dated to the early Middle Ages. In all these activities, it was found that the remains of the burnt dead were buried on the surface of the earth and that cremation most likely took place in situ. The cemetery was built on a post-ice age boulder in which minor transformations were carried out, in which two stone pavements were laid and irregular stone formations formed on or within the incineration layer left after cremation. All of the deceased’s equipment, including clothing, jewelry, tools, weapons and harnesses, was intentionally destroyed (cut or broken) and then burned at the stake together with the owner. Possibly, after the burning, the remaining larger bone fragments were crushed or taken from the pyre and carried out from the cemetery. This cemetery was probably used by a single middle class family. Relatively few items of weapons and equestrian equipment were discovered in the cemetery in question. Moreover, some of the few finds that belong to this category raise doubts as to whether they really belong to the furnishings of the dead buried here. The analysis of the different categories of finds revealed that a large number of them have their analogies on the other sites of the Czarna Hańcza group. Necklaces of the Totenkrone type, bronze tin pendants, horseshoe fibulas with zoomorphic, bended and rolled ends and bells similar to the type R5 appear to be characteristic of this region. Outside the Czarna Hańcza group, the greatest similarities in material culture can be seen with the artefacts of Mosiężysko in Curonia, especially in the northern part, as well as in Sambia and Podlasie. On the basis of the analysis of the finds, the chronology of the site was fixed at XII– XIII century. The analysis of the characteristics of the burial rite in Szurpiły is the first extended attempt to characterize the funeral practices of the Suwałki area in the early Middle Ages. It showed many similarities between the cemetery and the necropolises of western Estonia and Finland. In the wide area of the southeastern Baltic Sea coast there are often shallow mass burials in extensive pits with incineration. These include the Aschenplatz graves in Sambia and other similar, which have been discovered in Curonia, other Prussian regions and in Central Lithuania. In the Baltic regions, however, it is one of several variants of the burial rite, which in most cases is not very well represented.