Sprawić się prawem i lewem – historyczne i językowe meandry prawa

W swojej rozprawie doktorskiej przedmiotem analizy uczyniłam złożoną semantykę prawa – widzianą z perspektywy historycznej. Uzasadnieniem podjęcia badań nad historyczno-językowymi dziejami prawa jest przede wszystkim jego wysoka ranga w języku, jak również istotna rola, jaką odegrało ono w rozwoju polskiego społeczeństwa i kultury prawnej państwa polskiego. Na przykładzie prawa widzimy, jak w znaczeniu gromadzą się oddziałujące przez długi okres doświadczenia użytkowników języka. Jest ono splotem kilku sensów, które wpisują się nie tylko w historię prawodawstwa i rozwoju kultury prawnej, lecz także w systemy filozoficzne i religijne, obyczaje, dzieje państw i narodów, przemiany społeczno-kulturowe, politykę i struktury ekonomiczne. Cele i metodologiczne założenia pracy Za cel niniejszej pracy przyjęłam kompleksowe przedstawienie wielowymiarowości semantyki pojęcia prawa reprezentowanego w przytoczeniach przez leksem prawo. Uwzględnione zostały jego cechy desygnacyjne zlokalizowane w centrum pola znaczeniowego i stanowiące dominantę w użyciach. Została również podjęta próba opisu cech konotacyjnych prawa – niejednokrotnie nieoczywistych, ulotnych, niełatwych do uchwycenia i zdiagnozowania. Przeprowadzona przeze mnie analiza mająca na celu wyłonienie „portretu” znaczeniowego prawa w poszczególnych epokach historycznych sprowadza się do następujących kroków: nakreślenie tła historyczno-kulturowego danej epoki, omówienie poszczególnych znaczeń funkcjonujących w języku w danym czasie, określenie sytuacji komunikacyjnej i pochodzenia analizowanych cytatów ze wskazaniem najczęstszych typów tekstów, wskazanie charakterystycznych kolokacji, analiza cech konotacyjnych i mechanizmów przesunięć semantycznych. Praca wpisuje się w nurt juryslingwistyki, będącej dziedziną badań interdyscyplinarnych rozciągających się pomiędzy językoznawstwem a nauką prawa. Pod względem metodologicznym czerpie z synkretyzmu jako koncepcji badawczej (odwołującej się do badań Andreasa Blanka), łączącej w sobie wybrane i najbardziej użyteczne w niniejszej rozprawie elementy teoretyczne, które się uzupełniają i pozwalają na stworzenie pełniejszego obrazu przemian znaczeniowych. Pomocne okazały się etymologia, założenia pola znaczeniowego, a także wybrane narzędzia semantyki kognitywnej i językowego obrazu świata. Takie stanowisko umożliwiło jednocześnie wskazanie językowych i pozajęzykowych przyczyn zmian w polu semantycznym prawa. Podstawa materiałowa pracy W poszukiwaniu dróg rozwoju semantyki prawa odwołałam się do różnego rodzaju źródeł. Solidne umocowanie w bazie tekstowej dały obszerne zbiory cytatów, pochodzących z poszczególnych epok, zaczerpnięte z zasobów kartotek słowników historycznych, dawnych i współczesnych. W analizie współczesnego znaczenia prawa niezwykle pomocny okazał się Narodowy Korpus Języka Polskiego. Zbiór cytatów został uzupełniony również przez materiały uzyskane na drodze własnej, wybiórczej ekscerpcji użyć prawa w tekstach prawnych, prawniczych, jak również utworach o charakterze retorycznym i literackim. Analizy i wnioski W rozprawie nawiązano do rzymskich korzeni prawa europejskiego, w tym do łacińskiego rozumienia ius i lex. Posłużyło to zarysowaniu szerszej perspektywy historycznej i kulturowej omawianego zagadnienia i pozwoliło sięgnąć do jego początków. Przedstawione zostało również biblijne rozumienie prawa, jako drugi – obok dziedzictwa rzymskiego – fundament prawa europejskiego (polskiego). Konteksty te stały się także perspektywą do rozważań o związkach aksjologicznych prawa w polszczyźnie. Niezwykle ważnym bowiem zagadnieniem podjętym w pracy są wartości, które konotuje prawo (godność, równość, wolność, sprawiedliwość). Wśród rozważań na temat istoty prawa i jego motywacji aksjologicznych znalazło się również pytanie, kim był człowiek w obliczu prawa na przestrzeni wieków. Omawiany został także rozwój języka prawnego i prawniczego w Polsce na tle rozwoju ogólnego języka polskiego. Dokonany został przegląd pierwszych polskich tekstów prawnych i prawniczych. W pracy przedstawiono także problem walki o język polski i wpływu łaciny na polskie teksty związane z prawem. Rdzeń pracy stanowią natomiast badania leksykalno-semantyczne prezentujące, jak przez wieki zmieniało się znaczenie tego polisemicznego leksemu (dawne znaczenia to m.in. ‘sprawiedliwość’, ‘sąd’, ‘sędzia’, ‘proces’, ‘wyrok’). Jego zmiany znaczeniowe ukazane zostały na tle przemian społeczno-prawnych. Analiza dziejów leksemu prawo ukazała, że w czasie rozwoju polszczyzny ogólnej, a w jej obrębie języka prawnego i prawniczego, słowo przeszło długą ewolucję. Niektóre odcienie semantyczne okazały się recesywne i wyszły z użycia bądź pozostały jedynie w formie reliktów, inne dotrwały do czasów współczesnych i stanowią istotny element języka ogólnego i specjalistycznego. Jeszcze inne zrodziły się na przestrzeni wieków jako odpowiedź na przemiany społeczno-prawne w rzeczywistości i zmianę sposobu jej pojmowania.