Ekspozycje zwierząt. Zwierzyńce jako muzea natury

Tekst prezentuje szeroko zagadnienie kształtowania się muzeów natury zarówno tych ukazujących swoją kolekcję w przestrzeni zamkniętej, jak i w krajobrazie, w otoczeniu przyrody. Rozpoczyna się od analizy pojęcia gabinetu jako miejsca do eksponowania naturaliów. Gabinety prowadzone były powszechnie aż do końca XVIII wieku, kiedy zanikły wraz z pojawieniem się wczesnych instytucji muzeum. Akcentowana jest różnica między sposobami tej prezentacji. W gabinetach ukazywano kosmos, kolekcja stanowiła metaforę świata, natomiast w muzeach historii naturalnej przyroda ożywiona i nieożywiona obrazowała przede wszystkim system wzajemnych zależności, kładąc nacisk na określone cechy i własności. Wszystko to wiązało się z przekształceniem paradygmatu naukowego, który miał miejsce w dobie nowożytnej. Jego konsekwencją była także zmiana w postrzeganiu relacji pomiędzy człowiekiem a przyrodą, a w przypadku muzeów i kolekcji gabinetowych także związana z tym przemiana żywych organizmów w eksponaty, którym nadano nowy kontekst kulturowy. Kolejnym poruszanym tematem jest muzealizacja otoczenia, która przejawia się w zwrocie ku enwironmentalizmowi. Ruch ten, dotyczący środowiska, opiera się na połączeniu trzech punktów widzenia: estetyki, krajobrazu i nauki. Jego przejawem w ekspozycji natury jest zastosowanie dioram, które budują szeroki kontekst dla prezentowanych eksponatów, tworzą jakby scenę dla zatrzymanych w czasie wydarzeń. Ten sposób ukazywania obiektów uruchamia jeden z ważniejszych aspektów muzeów natury – teatralizację ich ekspozycji. Ten związek – muzeum z teatrem – najlepiej widać w dawnych zwierzyńcach, rozległych parkach do polowań, zwierzęta pełniły rolę oglądanych obiektów, a przygotowanie otoczenia tworzyło odpowiednią scenografię. Artykuł przedstawia historię staropolskich ogrodów myśliwskich, ukazuje ich główne przemiany architektoniczne i związki z podobnymi założeniami w Europie. Wspomniane zostały zwierzyńce w Rembielicach, Natolinie, Rzeszowie, Wiśniczu, Laszkach Murowanych, Zatorze, Żółkwi, Wolborzu, Wilanowie, Wojutyczach, Radziejowicach, Jaworowie, Ożomli, Smolarzu, Białej Podlaskiej, Nieświeżu. U schyłku epoki nowożytnej powstawało coraz więcej zwierzyńców łowieckich i bażantarni, często także w okolicach Warszawy – na Mokotowie, Marymoncie, Natolinie, w Otwocku, ale także w Bodzentynie, Choroszczy, Białymstoku czy Wolborzu. Ostatnia część artykułu ukazuje właśnie zwierzyńce jako przestrzenie do eksponowania zwierząt założone w otwartym terenie. Zastosowanie współczesnych propozycji muzeologów i praktyków muzealnictwa – szczególnie teorie Mike Bal, Victorii Newhouse czy Marii Popczyk, pozwoliły na prezentację staropolskich zwierzyńców właśnie jako muzeów krajobrazowych. Otoczenie w ich obrębie poddane zostało stosownym przekształceniom, by zintensyfikować doznania wizualne zwiedzających. Analizowane są różne zastosowane w nich praktyki, które można nazwać muzealnymi – zabiegi scenograficzne, iluzje optyczne, wytyczenie ścieżek, konstruowanie wzniesień czy punktów widokowych – wszystko to, by osiągnąć jak najwspanialszy efekt estetyczny dla prezentacji żywej ekspozycji.

The text presents the issue of nature museums displaying their collection both in an enclosed space and in the landscape. Cabinets, as places for exhibiting natural history objects, were commonly maintained until the late 18th century, when they disappeared with the advent of early museum institutions. Its consequence was a change in the perception of relations between man and nature and the related transformation of living organisms into exhibits. Further musealization of the environment manifests itself in the turn to environmentalism based on the combination of three points of view: aesthetics, landscape and science. Its manifestation in the exhibition of nature is the use of dioramas that build a context for the exhibits presented, creating a kind of stage for events frozen in time, leading to the theatricalization of the expositions. Finally, the article presents the history of old Polish hunting gardens, as well as zoos as open-air spaces for exhibiting animals. The application of contemporary proposals by museologists and museum practitioners, especially the theories of Mike Bal, Victoria Newhouse or Maria Popczyk, makes it possible to present Old Polish zoological gardens as landscape museums.