Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego na Ukrainie w latach 1991-2022

Celem pracy doktorskiej pt. Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego na Ukrainie w latach 1991 – 2022 było dokonanie oceny polityki państwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego za granicą. Od 1989 roku pojawiła się możliwość by za wschodnią granicą mogły być prowadzone badania naukowe oraz prace konserwatorskie wobec spuścizny dawnych ziem wschodnich Rzeczpospolitej. Granice pracy wyznaczyła data powstania niepodległej Ukrainy oraz wybuch wojny z Rosją w lutym 2022 roku. Hipotezą badawczą rozprawy było stwierdzenie, że w Polsce po 1989 roku nie stworzono spójnego systemu ochrony dziedzictwa kulturowego za granicą, który w sposób kompletny realizowałby politykę w tym obszarze, ponieważ uznawano to za zbyt ryzykowne politycznie oraz mało istotne dla państwa i społeczeństwa. Rozprawę przygotowano w oparciu o materiał źródłowy – akty prawne, raporty, dyskurs publicystyczny, opinie badań publicznych oraz literaturę polską i zagraniczną. Drugim, niezwykle cennym materiałem źródłowym są wywiady pogłębione przeprowadzone z osobami realizującymi projekty z ramienia administracji rządowej, służby konserwatorskiej oraz organizacji pozarządowych. Pierwszy rozdział stanowi konceptualizację pojęć takich jak: kultura, dziedzictwo kulturowe, dobro kultury, tożsamość narodowa czy więź narodowa. Przedstawione zostało także pojęcie Kresów Wschodnich, które jest obecne w dyskursie publicystycznym i naukowym. Drugi rozdział jest opisem systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, wraz z jego genezą historyczną. Kolejny, trzeci rozdział, opisuje stosunki polsko-ukraińskie oraz to w jaki sposób wpływają one na przeprowadzane projekty konserwatorskie na Ukrainie. Istotne jest także ujęcie w tej części pracy uwarunkowań ukraińskiego systemu ochrony dziedzictwa kulturowego oraz zagrożeń występujących w tym obszarze. Przedstawiona została także rola Polaków żyjących na terenie dzisiejszej Ukrainy, którzy w naturalny sposób powinni stawać się opiekunami spuścizny dawnej Rzeczpospolitej. Rozdział czwarty opisuje działania jakie prowadzone są wobec wspólnego dziedzictwa, nie tylko wobec materialnego, jak: inwentaryzacja, konserwacja i renowacja, ale także niematerialnego, czyli wsparcie mniejszości polskiej oraz polityka pamięci prowadzona w Polsce. Szczególnie istotne jest przedstawienie obok państwowych podmiotów uczestniczących w tym procesie, także tych z sektora pozarządowego oraz społeczników. Ostatnim rozdziałem są wnioski oraz postulaty de lege ferenda, które pozwoliły na zweryfikowanie hipotezy oraz sformułowanie propozycji przyszłych działań. Hipoteza pracy została potwierdzona częściowo. Przez przeszło 30 lat zorganizowano system ochrony dziedzictwa kulturowego za granicą, czego przejawem jest m.in. utworzenie instytucji zajmującej się kompleksowo tym zadaniem, czyli Narodowego Instytutu Ochrony Dziedzictwa Kulturowego za Granicą Polonika oraz stworzenie modelu finansowania projektów konserwatorskich. Jednak w kontekście prowadzonych zadań w zakresie polityki pamięci i ochrony dziedzictwa niematerialnego, które łączą się także z opieką nad Polakami mieszkającymi na Ukrainie, jest to polityka nieskoordynowana, co uwidocznione zostaje chociażby w różnych narracjach zaangażowanych podmiotów. Sformułowane zostały następujące wnioski: konieczne jest stworzenie strategii państwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego za granicą. W obszarze polityki pamięci potrzebne jest dalsze wsparcie w tworzeniu placówki muzealnej dedykowanej spuściźnie dawnych ziem wschodnich Rzeczpospolitej oraz włączenie w system edukacji treści z nią związanych, a także prowadzenie edukacji na rzecz dziedzictwa. Aby ochrona dziedzictwa kulturowego była skuteczna, musi ono zaistnieć w świadomości społeczeństwa jako wartość, którą należy chronić i zachować dla przyszłych pokoleń.

The aim of the doctoral thesis entitled Protection of Polish cultural heritage in Ukraine in the years 1991 - 2022 was to assess the state policy in the field of protection of cultural heritage abroad. Since 1989, there has been an opportunity to carry out scientific research and conservation work on the legacy of the former eastern territories of the Republic of Poland beyond the eastern border. The boundaries of the work were set by the date of the creation of independent Ukraine and the outbreak of war with Russia in February 2022. The research hypothesis of the dissertation was the statement that in Poland after 1989 there was no coherent system of protection of cultural heritage abroad that would fully implement the policy in this area, because it was considered too politically risky and of little importance for the state and society. The dissertation was prepared on the basis of source material - legal acts, reports, journalistic discourse, opinions of public research as well as Polish and foreign literature. The second, extremely valuable source material are in-depth interviews conducted with people implementing projects on behalf of government administration, conservation services and non-governmental organizations. The first chapter is a conceptualization of concepts such as: culture, cultural heritage, cultural heritage, national identity or national bond. The concept of the Eastern Borderlands, which is present in the journalistic and scientific discourse, was also presented. The second chapter is a description of the cultural heritage protection system in Poland, along with its historical origins. The next, third chapter describes Polish-Ukrainian relations and how they affect the conservation projects carried out in Ukraine. It is also important to include in this part of the work the conditions of the Ukrainian cultural heritage protection system and the threats in this area. The role of Poles living in today's Ukraine, who should naturally become guardians of the legacy of the former Republic, was also presented. The fourth chapter describes the activities that are carried out with regard to the common heritage, not only the tangible one, such as: inventory, conservation and renovation, but also the intangible one, i.e. support for the Polish minority and the policy of remembrance carried out in Poland. It is particularly important to present, apart from state entities participating in this process, also those from the non-governmental sector and social activists. The last chapter is the conclusions and postulates de lege ferenda, which allowed to verify the hypothesis and formulate proposals for future actions. The hypothesis of the work was partially confirmed. For over 30 years, a system of protection of cultural heritage has been organized abroad, which is reflected, among others, in the the creation of an institution dealing comprehensively with this task, i.e. the POLONIKA National Institute for the Protection of Cultural Heritage Abroad, and the creation of a model for financing conservation projects. However, in the context of the tasks carried out in the field of memory policy and protection of intangible heritage, which are also connected with the care of Poles living in Ukraine, this is an uncoordinated policy, which is visible, for example, in the various narratives of the involved entities. The following conclusions were formulated: it is necessary to create a state strategy for the protection of cultural heritage abroad. In the area of memory policy, further support is needed in the creation of a museum facility dedicated to the heritage of the former eastern territories of the Republic of Poland and the inclusion of content related to it in the education system, as well as conducting education for heritage. In order for the protection of cultural heritage to be effective, it must appear in the awareness of the society as a value that should be protected and preserved for future generations.