Recepcja szarży pod Somosierrą w latach 1808-2008 w kulturze polskiej i polskim życiu publicznym

Podstawowym celem pracy jest ukazanie dwóchsetletniego, ilościowo i jakościowo niejednostajnego zjawiska polskiej recepcji (odbioru, postrzegania) szarży pod Somosierrą – wydarzenia do tego stopnia niecodziennego, że budzącego fascynację samym swym przebiegiem. O ile rola Somosierry jako lieu de mémoire / figury zbiorowego imaginarium została doceniona przez naukę i publicystykę, o tyle owa pozytywna waloryzacja – nie mylić z pozytywną waloryzacją szarży – ma charakter skrótowy. Z kolei dotychczasowymi pracami traktującymi o recepcji Somosierry w sposób bardziej przedmiotowy zdawała się rządzić zasada podwójnego, tematyczno-czasowego zawężenia, bądź – tym razem pojedynczego – rozciągnięcia, z reguły na epokę napoleońską in toto. Brakuje zatem w rodzimej historiografii opracowania, w miarę całościowego, dotyczącego recepcji samej szarży, a niniejsza praca ma w założeniu lukę tę wypełnić; osobliwie dlatego, że badane tu zjawisko – ze względu na swą heterogeniczność – jest jednym z najbardziej wyjątkowych w perspektywie zbiorowego postrzegania wydarzeń militarnych z przeszłości Polski. Zasygnalizowana tu jakościowa niejednorodność recepcji wykształciła się z dwóch powodów. Po pierwsze – szereg okoliczności towarzyszących powstawaniu i niepowstawaniu źródeł pisanych wcześnie wygenerował wokół Somosierry spory faktograficzne, w tym dotyczące spraw najzupełniej podstawowych, jak chociażby liczba hiszpańskich armat. Po drugie, jej obecność w narodowym imaginarium związana jest z o wiele cięższym gatunkowo, a przy tym do dzisiaj trwającym sporem natury etycznej i politycznej (niekiedy, jak w dobie PRL, również cywilizacyjnej). Te właśnie aspekty – faktograficzny i aksjologiczny oraz ich kombinacje – stanowią zasadnicze pola badawcze niniejszej pracy. Problematyka natomiast dotyczy przede wszystkim rozpoznania sposobów transmisji poszczególnych wątków recepcji – niekiedy trudno uchwytnych, skazujących historyka na koniektury, jak również uchwycenia momentów dla dziejów zjawiska przełomowych, wreszcie – całościowej oceny zjawiska. Zważywszy, że Somosierra w kulturze w przeważającej ilości wyraża się poprzez piśmiennictwo rozumiane jako pamiętnikarstwo, publicystyka, literatura piękna i historiografia (literatura faktu), nadto w sztukach plastycznych i obrazie ruchomym – uznano te właśnie dziedziny kreacji za fundamentalne. W konsekwencji ich wytwory, odpowiednio pogrupowane, stanowią właściwy budulec niniejszej pracy. Z kolei dopełnienie w postaci życia publicznego odsyła przede wszystkim do tego, co ostatnio nazywane jest „praktykami pamięci”, wyrażającymi się zwłaszcza poprzez działalność muzealną, mowy pogrzebowe, nabożeństwa za dusze poległych, instalację tablic komemoracyjnych, erygowanie pomników (zwłaszcza Jana Kozietulskiego), rekonstrukcje historyczne, a nawet rocznicowe dyskusje na forach internetowych – badane w ostatnim rozdziale. Polska recepcja Somosierry nie funkcjonowała w izolacji od Europy, co widać szczególnie dobrze na przykładzie licznych kontrowersji, jakie, w połowie wieku XIX historycy francuscy – mowa zwłaszcza o Adolphie Thiersie – wywołali wśród dawnych uczestników starcia (względnie ich kolegów pułkowych), z A. Niegolewskim i J. Załuskim na czele. A ponieważ wynikłe stąd dyskusje: wewnątrz-polska i polsko francuska, rozgrywające się w przestrzeni epistolograficzno-publicystycznej, stanowiły w późniejszych czasach obowiązkowy punkt odniesienia dla badaczy starcia – nie sposób było, patrząc z dzisiejszej perspektywy, amputować kontekstu francuskiego, nie naruszając inteligibilności zjawiska. Przykład ten – i kilka innych – funkcjonują tu jednak na prawach wyjątku. Ze względu na niezachęcające perspektywy badawcze, w pracy nie uwzględniono recepcji Somosierry w rodzimych procesach oświatowych – czyniąc wyjątek dla edukacji w II Rzeczpospolitej, bowiem bez tego wątku słabo widoczna byłaby jedna z zasadniczych tez rozdziału siódmego. Omówione zostały jednak tylko modele edukacyjne, z pominięciem procesu dydaktycznego, a tym bardziej rozważań na temat zakresu i trwałości przyswajanej wiedzy, problematycznych również ze względu na jej wątpliwą zależność od nauki szkolnej. Praca, co do zasady zachowując układ chronologiczny, podzielona została na rozdziały i podrozdziały, rzadko tylko pojawiają się taksony niższego rzędu. Te pierwsze – podstawowe jednostki systematyczne – obejmują postrzeganie szarży w następujących obszarach czasowo-tematycznych: - - - 1) początki sporu i legendy 1808-1831, - - - 2) kultura polskiego romantyzmu, - - - 3) ww. „wielka dyskusja szwoleżerów” z lat 1850-1859; - - - 4) profesjonalizacja badań historycznych 1864- 1918, - - - 5) pomniki malarstwa batalistycznego 1864-1918, - - - 6) literatura piękna doby pozytywizmu i Młodej Polski 1864-1918; - - - 7) legenda upaństwowiona i jej schyłek 1918-1945, - - - 8) walka o przetrwanie tradycyjnego paradygmatu w Polsce ludowej 1945-1989, - - - 9) nowe trendy w kulturze i życiu publicznym lat 1989-2008. W rozdziale pierwszym gros uwagi zostało poświęcone funkcjonowaniu somosierrskich doniesień w gazetach Ks. Warszawskiego i nadsyłanych do Polski listach z wojny hiszpańskiej – to one stały się zaczynem recepcji Somosierry w obiegu kulturalnym. Zwrócono uwagę na pierwsze głosy krytyczne (K. Tymowski), nie pominięto pierwszej odsłony sporów o przebieg i ocenę szarży w roku 1821. Ważny element tej partii stanowią też szwoleżersko-somosierrskie pamiątki, przekazane w 1815 r. przez W. Krasińskiego puławskiemu „muzeum historii Polski”. W rozdziale drugim najpierw zbadano sposób, w jaki Somosierra funkcjonowała w publicystyce Wielkiej Emigracji, a następnie, wracając na grunt krajowy, dokonano przeglądu literatury pięknej doby romantyzmu – tam, gdzie zawiera ona somosierrski komponent. Szarża pojawia się nie tyko w Panu Tadeuszu – fakt ten został w humanistyce polskiej omówiony – ale również – i tu brakowało odpowiednich opracowaniach – w utworach pisarzy, zwanych czasem „romantykami z drugiego szeregu”, tj. u Władysława Syrokomli, czy Teofila Lenartowicza. W rozdziale trzecim podjęto temat „wielkiej dyskusji szwoleżerów”, toczącej się w latach 1850-1859 zarówno w odpowiedzi na krzywdzące, zdaniem weteranów, narracje historyków francuskich, jak i we własnym gronie – z zamiarem ustalenia obowiązującej wersji wydarzeń. Koniec tego ustępu w zasadzie pokrywa się z odchodzeniem do wieczności uczestników tej dyskusji (A. Niegolewski zmarł w 1857, J. Załuski – w 1866). Towarzyszące ich pogrzebom mowy funeralne stanowiły, omówioną w pracy, kolejną odsłonę somosierrskich wspomnień i refleksji. W rozdziale czwartym przyjrzano się procesowi transformacji somosierrskich wyobrażeń funkcjonujących dotychczas w przestrzeni publicystycznej i memuarystycznej – w składnik profesjonalizującej się historiografii, w której prym wiodła warszawska szkoła historyczna, reprezentowana przez A. Rembowskiego. Jego fundamentalne Źródła, wraz z Szarżą jazdy… gen. A. Puzyrewskiego stanowiły kamienie milowe w dziejach badań nad Somosierrą – z pierwszych korzysta się po dziś dzień, ustalenia drugiej obowiązywały do lat 60. XX wieku. W rozdziale piątym – poświęconym malarstwu – omówiono przede wszystkim bogatą twórczość somosierrską W. Kossaka. Zwrócono uwagę zarówno na sposób realizacji tematu – zwłaszcza w tzw. Małej Panoramie i płótnach z lat 1907-1909 – jak i na okoliczności towarzyszące: wyprawę do Hiszpanii celem poznania rzeczywistego krajobrazu Sierra de Guadarrama oraz batalię o prawo do ekspozycji dioramy, którą malarz stoczył z władzami generał-gubernatorstwa warszawskiego – i przegrał. Dopełnienie wątku stanowią obrazy W. Mazurowskiego, J. Rosena i E. Komara. W rozdziale szóstym dokonano przeglądu literatury pięknej, którą podzielono na dwie grupy: a) dzieła, w których opowieść o Somosierze stanowi ważny element konstrukcyjny – mowa tu zwłaszcza o Huraganie Wacława Gąsiorowskiego, a nawet temat główny (Wąwóz Samosierry [sic!] Marii Konopnickiej); b) utwory odnoszące się do hiszpańskiego starcia na zasadzie napomknienia (e.g. Nad Niemnem E. Orzeszkowej). W pewnej mierze niejednoznaczne w wymowie powieści i opowiadania Gąsiorowskiego przeciwstawiono apologetycznemu Wąwozowi. W rozdziale siódmym starano się, wziąwszy pod uwagę odmienione warunki społecznego funkcjonowania recepcji Somosierry w odrodzonym państwie ukazać inkarnację tych wyobrażeń nie tylko w dotychczasowych formach (piśmiennictwo i sztuka) – ale i za pomocą zabiegów komemoracyjnych wcześniej nieosiągalnych: państwowo-publicznych, jak i państwowo-środowiskowych, praktykowanych m.in. przez oddziały kawalerii II RP, chętnie odwołujące się do tradycji napoleońskich. Przebadano również w a r u n k i kształtowania recepcji szarży w szkole. W rozdziale ósmym, poświęconym dziejom zagadnienia w PRL, zaprezentowano próby politycznego zdyskredytowania Somosierry, mające prowadzić do osłabienia jej znaczenia w pamięci zbiorowej, następnie: zjawisko ośmieszania niektórych postaw heroicznych w dyskursie publicystycznym (terminy bohaterszczyzna, kozietulszczyzna) oraz podejmowaną z różnych pozycji – m.in. przez Z. Załuskiego i M. Brandysa – pozytywną re-waloryzację szarży. Uwzględniono też rozwój historiografii (publikacja M. Kujawskiego, badania R. Bieleckiego). W rozdziale dziewiątym, ze względu na bliskość odnośnych wydarzeń, przy jednoczesnym braku przekonywającej cezury historycznej po roku 1989 zastosowano metodę sondażową, natomiast nieliczne uwagi o charakterze generalnym opatrzone zostały licznymi znakami zapytania. W centrum panoramy ustawiono publikacje i imprezy towarzyszące 200. rocznicy sławetnego ataku lekkokonnych. Z atencją potraktowano nowe zjawiska w kulturze (masowej), przede wszystkim pełne niekiedy polotu memy oraz filmy w serwisie Youtube. W zakończeniu podjęto wysiłek usystematyzowania recepcji Somosierry w oparciu o zgromadzony i omówiony w dziewięciu rozdziałach materiał.

The primary objective of this study is to present the over two hundred-year-old, dynamic phenomenon of the Polish perception(s) of the charge of Polish-Napoleonic chevau-légérs at Somosierra in November 1808. This event is so unusual that it arouses fascination with its course alone, the semiotic contexts being left aside. However, while Somosierra’s role as a lieu de mémoire / figure of the collective imagination has been duly acknowledged by science and journalism, this positive valorisation – not to be confused with the positive valorisation of the charge – is of a brief nature. In turn, the previous works entering the field of Somosierra’s perception appear to have been influenced by the principle of a double, thematic and temporal narrowing, or – this time – a single extension, which usually covers the Napoleonic era as a whole. Consequently, Polish historiography lacks a relatively comprehensive study on the perception of the charge itself. This work is intended to address this gap, particularly given the heterogeneity of the phenomenon examined here, which represents one of the most unique cases in the collective perception of military events from Poland’s past. This heterogeneity has occurred for two reasons. Firstly, a number of circumstances surrounding the creation and non-creation of written sources early generated factual disputes around Somosierra, including those concerning very basic matters, such as the number of Spanish cannons. Secondly, its presence in the national imagination is related to a much more serious and still ongoing dispute of an ethical and political nature (sometimes, as in the era of the Polish People’s Republic, also of a civilisational nature). The principal research areas of this work are the factual and axiological aspects, as well as their combinations. The issues that require attention can be grouped into three categories: firstly, the identification of ways of transmitting individual perception threads, which may be sometimes challenging to grasp, forcing the historian to rely on guesswork; secondly, capturing breakthrough moments in the history of the phenomenon; and finally, the overall assessment of the phenomenon. Given that Somosierra is largely expressed in culture through writing including memoirism, journalism, belles-lettres and historiography (non-fiction), as well as in visual arts and moving images – these fields of human creation were considered fundamental. Consequently, their products constitute the actual building blocks of this work. In turn, the complement in the form of public life refers primarily to what has recently been called “practices of memory”, expressed especially through museum activities, funeral speeches, services for the souls of the fallen, installation of commemorative plaques, erection of monuments (especially to J. Kozietulski), historical reconstructions, and even anniversary discussions on internet forums. These are explored in the last chapter. It is evident that the Polish perceptions of Somosierra were not isolated from the broader European context. This is particularly clear from the numerous controversies that, in the mid-19th century, French historians – especially Adolphe Thiers – caused among the former participants of the clash (or their regimental colleagues), with A. Niegolewski and J. Załuski at the head. And since the resulting intra-Polish and Polish-French discussions (which took place in the epistolographic and journalistic space) later constituted an obligatory point of reference for researchers of the clash, it was impossible, looking from today's perspective, to omit the French context without violating the intelligibility of the phenomenon. However, this example – and several others – are exceptions. The work is divided into chapters and subchapters, with the exception of lower-level taxa, which appear rarely. The former, which are basic systematic units, include perceptions of the charge in the following time and thematic areas: - - - 1) the beginnings of the dispute and legends 1808-1831, - - - 2) the culture of Polish romanticism, - - - 3) the aforementioned “great discussion of the chevau-légérs” of 1850-1859; - - - 4) professionalisation of historical research 1864-1918, - - - 5) seminal works of battle painting 1864-1918, - - - 6) belles-lettres of the era of positivism and Young Poland 1864-1918; - - - 7) the nationalised legend and its decline 1918-1945, - - - 8) the fight for the survival of the traditional paradigm in the Polish People’s Republic 1945-1989, - - - 9) new trends in culture and public life after the fall of communism up to the year 2008, which marks the bicentenary of the charge.