Wirowanie drobnicy w zwarciu imperiów. Obywatele polscy w sowieckiej Azji Środkowej 1943-1946 r. na tle losu ludności miejscowej

Praca ukazuje panoramę losu obywateli polskich zesłanych do Kazachstanu w latach 1940-1941 na tle położenia ludności okolicznej. Wśród deportowanych i dobrowolnych uchodźców katolicy stanowili 2/3, starozakonni 1/3. Wszyscy oni tworzyli społeczność polską w republikach Azji Środkowej. Prawosławni byli traktowani jako obywatele ZSRR. Wykorzystałem materiały rosyjskie w stopniu dotąd rzadko praktykowanym. Istotną bazę źródłową pracy stanowią dokumenty z archiwów Kazachstanu (28 teczek). Sięgnąłem do zbiorów Archiwum Akt Nowych (87 teczek), Centralnego Archiwum Wojskowego (11), Zakładu Historii Ruchu Ludowego (10), IPN (10), Ośrodka Karta (13). Bazę źródłową uzupełniają teczki z Biblioteki Narodowej, Muzeum Powstania Warszawskiego, dokumenty w posiadaniu rodziny. Ogółem sięgnąłem do 160 teczek. Praca omawia lata 1943-1946, kiedy działał polski samorząd społeczno-kulturalny. Pozwoliło to porównać losy Polaków i polskich Żydów z położeniem ludności okolicznej. Tak Rosjan, nacji najludniejszej w republikach środkowoazjatyckich, jak i Ukraińców, Białorusinów, Kazachów, Kirgizów, Uzbeków, Tadżyków, Turkmenów i innych. Szukałem odpowiedzi na pytanie: czy obywatele polscy byli dyskryminowani, czy też traktowani na równo z obywatelami ZSRR? W latach 1940-1941, do czasu amnestii po układzie Sikorski-Majski, warunki bytowe, zatrudnienia, opieka medyczna i oświata, drastycznie odstawały in minus. Po amnestii obywatelom polskim żyło się podobnie jak sąsiadom. Praca podzielona jest na trzy rozdziały. Pierwszy omawia położenie zesłańców, warunki pracy, stan zdrowotny oraz los dzieci. Drugi poświęcony jest okolicznościom tworzenia wojska polskiego i innych armii sojuszniczych, a także wysiłku militarnego republik Azji Środkowej. W trzecim poruszam zagadnienia dotyczące kultury, religii, skuteczności kadr oraz repatriację. Pracę uzupełniają aneks cen i płac oddający wartość pieniądza, drugi o powojennych losach niektórych wybitnych aktywistów, a także słowniczek terminów zrozumiałych w obszarze русского мира. Do tej pory nie powstała polska monografia skupiająca się na podobieństwach i różnicach położenia rodzin polskich, żydowskich, rosyjskich i kazachskich. Nie ma też książek ujmujących los innych zesłańców niźli katolicy, nie licząc barwnych wtrąceń do głównego nurtu opowieści. Nowatorstwem pracy jest komparatystyka, tak w opisie codziennego losu cywili, jak i formacji zbrojnych Polaków, Czechów, Rumunów, Finów, ludności Kazachstanu i sąsiednich republik.

The work shows the panorama of the fate of Polish citizens exiled to Kazakhstan in 1940-1941 against the background of the surrounding population. Among the deported and voluntary refugees, there were 2/3 Catholics and 1/3 Jews. They all made up the Polish community in the Central Asian republics. The Orthodox were treated as citizens of the USSR. I have used Russian materials to a degree so far rarely practiced. Documents from the archives of Kazakhstan (28 files) constitute an important source of the work. I used the collections of Archiwum Akt Nowych (87 files), Centralne Archiwum Wojskowe (11), Zakład Historii Ruchu Ludowego (10), IPN (10), Ośrodek Karta (13). The source database is supplemented by folders from Biblioteka Narodowa, Muzeum Powstania Warszawskiego, and documents in the possession of the family. In total, I reached up to 160 files. The work covers the years 1943-1946, when the Polish social and cultural self- government was active. This made it possible to compare the fate of Poles and Polish Jews with the situation of the local population. Both Russians, the most populous nation in the Central Asian republics, as well as Ukrainians, Belarusians, Kazakhs, Kyrgyz, Uzbeks, Tajiks, Turkmen and others. I was looking for an answer to the question: were Polish citizens discriminated against or treated equally with the citizens of the USSR? In the years 1940-1941, until the amnesty after the Sikorski-Majski pact, the living conditions, employment, medical care and education were drastically in minus. After the amnesty, Polish citizens lived similarly to their neighbors. The work is divided into three chapters. The first discusses the location of the exiles, working conditions, health and the fate of the children. The second is devoted to the circumstances of the formation of the Polish army and other allied armies, as well as the military effort of the Central Asian republics. In the third, I deal with issues related to culture, religion, staff efficiency and repatriation. The work is completed with an annex of prices and wages reflecting the value of money, the second one about the post-war fate of some prominent activists, as well as a glossary of terms understandable in the area of Russian Mir. So far, no Polish monograph focusing on the similarities and differences in the situation of Polish, Jewish, Russian and Kazakh families has been published. There are also no books describing the fate of exiles other than Catholics, not counting the colorful insertions into the mainstream of the story. The novelty of the work is comparative studies, both in the description of the daily fate of civilians and the armed formations of Poles, Czechs, Romanians, Finns, the people of Kazakhstan and the neighboring republics.