Towards a unified theory of opacity: derivational optimality theory

Przedmiotem badań niniejszej rozprawy doktorskiej z dziedziny językoznawstwa teoretycznego jest pojęcie opacytności (nieprzejrzystości) fonologicznej w ujęciu amerykańskiej szkoły naukowej nazywanej teorią optymalności. Celem pracy jest zbadanie adekwatności deskryptywnej i analitycznej czterech niezależnych teorii fonologicznych, które składają się na cztery różne i szeroko uznane w dziedzinie fonologii teoretycznej podejścia do badań nad zjawiskiem opacytności. Wspomniane cztery teorie stanowiące przedmiot badań w niniejszej rozprawie doktorskiej, to Output-Output Theory (OO Theory; teoria analogii powierzchniowej), Local Constraint Conjunction (LCC; teoria koniunkcji lokalnej), Optimality Theory with Candidate Chains (OT-CC; teoria ciągów fonologicznych w ramach teorii optymalności) i Derivational Optimality Theory (derywacyjna teoria optymalności). Każdej z tych teorii poświęcony został jeden rozdział rozprawy. Podstawę empiryczną do rozważań teoretycznych stanowią w przeważającej mierze wybrane zjawiska fonologiczne zaczerpnięte z dwóch wariantów języka polskiego: z języka ogólnopolskiego oraz z podhalańskiego dialektu góralskiego, który nazywam góralszczyzną podhalańską (ang. Podhale Goralian). Zjawiska te charakteryzuje wysoki poziom opacytności fonologicznej, tzn. nieprzejrzystości. Nieprzejrzystość fonologiczna to sytuacja, w której przyczyny lub skutki zastosowania danego procesu fonologicznego zostały zniekształcone pod wpływem zastosowania innego procesu fonologicznego. Z opisowego punktu widzenia, omawiane zjawiska zostały pogrupowane w następujący sposób: asymilacja nosowa (np. n → ŋ przed spółgłoskami welarnymi), reguły tworzenia i epentezy półsamogłosek (np. i → j przed samogłoską oraz Ø → w między dwiema samogłoskami, z których pierwsza to u), reguła protezy półsamogłosek (np. Ø → w na początku wyrazu), reguła ścieśniania samogłosek średnich tylnych (np. ɔ → o w sylabie końcowej wyrazu) oraz reguły palatalizacji (np. s → ɕ przed samogłoskami przednimi). O ile dane językowe pochodzące z języka ogólnopolskiego są dobrze udokumentowane w literaturze przedmiotu, dane językowe zaczerpnięte z góralszczyzny podhalańskiej są nowe i pochodzą z moich własnych badań terenowych, przeprowadzanych od 2018 roku w dwóch wsiach podhalańskich: w Dzianiszu i Nowem Bystrem. Innymi słowy, nie licząc moich wcześniejszych publikacji, niniejsza rozprawa jest pierwszym opisem wybranych fragmentów systemu fonologicznego góralszczyzny podhalańskiej przy użyciu metodologii językoznawstwa generatywnego. Dyskusja rozpostarta na blisko trzystu stronach pracy prowadzi do następujących dwóch głównych wniosków. Po pierwsze, każda z teorii (OO Theory, LCC i OT-CC) jest w stanie dostarczyć adekwatną analizę przynajmniej jednego z pięciu wymienionych opacytnych zjawisk fonologicznych, lecz tylko derywacyjna teoria optymalności jest w stanie opisać adekwatnie wszystkie te zjawiska. W konsekwencji, derywacyjna teoria optymalności jest jedyną adekwatną teorią opacytności fonologicznej. Po drugie, derywacyjna teoria optymalności stanowi ujednoliconą teorię opacytności, ponieważ teoria ta opisuje dwa najważniejsze typy opacytności znane w fonologii jako underapplication (zbyt małe stosowanie się procesów fonologicznych) oraz overapplication (zbyt daleko idące stosowanie się procesów fonologicznych). Opis wykonywany jest przy użyciu tych samych, jasno określonych narzędzi formalnych, do których należą cztery poziomy derywacyjne oraz możliwość różnego uporządkowania warunków optymalizacji (constraints) na różnych poziomach (constraint reranking between levels).

This dissertation develops and substantiates the hypothesis that Derivational Optimality Theory (Derivational OT) constitutes a unified theory of phonological opacity. Specifically, Derivational OT is a theory of opacity because its cornerstone mechanisms of level distinction and minimal constraint reranking enable an empirically adequate analysis of opaque interactions of phonological processes. It is a unified theory of opacity because it formally unifies both major types of opacity, overapplication and underapplication, by deriving them through these mechanisms. The descriptive focus is on selected opaque phonological processes found in two varieties of Polish: the standard variety and a local variety called Podhale Goralian. While Standard Polish is one of the best described Slavic languages from the perspective of generative phonology, Podhale Goralian has never been studied within the generative paradigm, save for my own earlier work. Consequently, this dissertation contributes to the generative literature by introducing novel data from Podhale Goralian, an underinvestigated and endangered variety of Polish spoken in the Podhale region of southern Poland. The opacity exhibited by the Polish data provides insurmountable challenges for standard Optimality Theory (OT) and hence is reanalysed in terms of three auxiliary theories of standard OT whose task is to tackle phonological opacity: output-output theory (OO theory), Local Constraint Conjunction (LCC) and OT with candidate chains (OT-CC). It is documented that each of these three different incarnations of OT can solve some of the issues presented by the opaque Polish data but none can provide a comprehensive analysis of all of the issues. In contrast, Derivational OT provides a comprehensive analysis of all of the data, which shows that this theory is superior to standard OT with its three auxiliary theories.