Dom, którego nie ma. Powroty ocalałych z Zagłady do miasta średniej wielkości w Polsce (1945-1950)

Niniejsza dysertacja doktorska stanowi studium z zakresu socjologii historycznej. Jest to analiza wysiłków zmierzających do odbudowy swojego życia, które Żydzi ocalali z Holokaustu podejmowali na polskiej prowincji w drugiej połowie lat 40-tych XX wieku. Jest to także studium codziennych interakcji pomiędzy ocalałymi z Zagłady a lokalnymi władzami i nieżydowskimi sąsiadami. Powyższe zagadnienia zostały podjęte poprzez instrumentalne studium przypadku społeczności żydowskiej, która tuż po II wojnie światowej istniała w Radomiu, przemysłowym mieście średniej wielkości w centralnej Polsce. W toku przeprowadzonej analizy, zarysowały się trzy zasadnicze kwestie. Po pierwsze, część z ocalałych z Zagłady pozostała w Radomiu nawet po pogromie kieleckim z lipca 1946 roku. Ci, którzy zdecydowali się zostać w mieście, stworzyli zupełnie inną społeczność, od tych, które w tamtym czasie można było spotkać w dużych miastach takich, jak Łódź czy Warszawa. Po drugie, przemoc, której ofiarami padali Żydzi w Polsce tuż po wojnie, miała decydujący wpływ na kształt społeczności oraz więzi społecznej ocalałych z Zagłady, które spotkać można było w polskich miastach średniej wielkości. Owe społeczności żyły w izolacji od nieżydowskiej części społeczeństwa i nie miały żadnego wpływu na życie polityczne i społeczne powojennych miast. Żydzi w Radomiu, ale najprawdopodobniej także w innych miastach podobnej wielkości to „obywatele-widma”, obecni fizycznie, ale nieobecni społecznie. Po trzecie, niniejsza praca, stosując socjologiczne narzędzia analizy, podejmuje polemikę z istniejącą w historiografii tradycją, która postrzega ocalałych z Zagłady jako pasywne ofiary. W tym celu przeprowadzono szczegółowe studium wysiłków podejmowanych przez Żydów w celu odzyskania swojego mienia. Dogłębna analiza źródeł prowadzi do wniosku, że restytucja mienia żydowskiego w tuż po wojnie w Polsce była ograniczana przez dwa potężne procesy: transfer mienia żydowskiego w ręce nieżydowskie oraz nacjonalizację własności prywatnej. Oba te procesy zostały zapoczątkowane na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej i były kontynuowane także po II wojnie światowej. Dlatego uprawnionym jest twierdzenie, że jeśli chodzi o stosunki własności, zakończenie wojny nie stanowiło w Polsce radykalnego zerwania z dziedzictwem okupacji. Zastosowane w niniejszym studium podejście badawcze stanowi propozycję socjologicznej interpretacji danych analizowanych zazwyczaj przez historyków. Czerpiąc inspirację z założeń metody ugruntowanej oraz empatycznego sposobu interpretowania danych, w pracy wykorzystano metodę badań dokumentarnych oraz jako metodę pomocniczą, wywiady biograficzne. Analizy zostały przeprowadzone z wykorzystaniem dokumentów zebranych w Polsce i zagranicą. Kwerendy prowadzono między innymi w Archiwach Państwowych w Radomiu i Kielcach, Żydowskim Instytucie Historycznym, Instytucie Pamięci Narodowej, United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, Instytucie YIVO w Nowym Jorku, a także Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie. Wywiady biograficzne były prowadzone z Żydami oraz nie-Żydami, którzy w okresie objętym badaniem przebywali w Radomiu. Ze względu na brak możliwości dotarcia poprzez zbierane samodzielnie wywiady do doświadczeń starszych pokoleń ocalonych, w pracy wykorzystano także wywiady zdeponowane w kolekcjach Fortunoff Video Archive for Holocaust Testimonies i Visual History Archive USC Shoah Foundation.