Ojcowie i matki o współczesnym ojcostwie. Role przypisane i realizowane

Ojcostwo jako przedmiot badań społecznych znalazło się w kręgu zainteresowań głównego nurtu socjologii stosunkowo niedawno – w latach 70. XX w. – w związku z rozwojem studiów kobiecych i badań nad macierzyństwem. Nałożyło się to na znaczące zmiany ról płciowych, wynikające z rosnącego poziomu wykształcenia kobiet, zmian na rynku pracy, regulacji płodności i działań ruchu feministycznego. Wydawać by się mogło, że zmiany te dotyczyły głównie kobiet, ale ponowne zdefiniowanie kobiecości pociągało za sobą zmiany w sferze męskości. Pojawiła się idea „nowego” mężczyzny, a ostatecznie „nowego” ojca oraz oczekiwanie że „nowy” ojciec nawiąże egalitarne stosunki z matką i przynajmniej w pewnym stopniu będzie odgrywał rolę zarezerwowaną tradycyjnie dla kobiet. Przedstawiana praca jest próbą poszerzenia wiedzy o współczesnym ojcostwie. Porównując postrzeganą i realizowaną rolę ojca z perspektywy kobiet i mężczyzn, posiadających dzieci w wieku przedszkolnym, chciałam z jednej strony odtworzyć kulturowe wzory, regulujące oczekiwania wobec mężczyzn, a z drugiej – przyjrzeć się temu, jak te oczekiwania są zaspokajane.Ramę teoretyczną pracy stanowi teoria roli społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem rozróżnienia między rolami przypisanymi i realizowanymi. Przypisana rola ojca została zdefiniowana jako oczekiwania wobec działań związanych z posiadaniem statusu ojca. Natomiast rola realizowana odnosi się do czynności i zachowań jednostki, które wynikają ze zinternalizowanych nakazów roli. Rola ojca została zdefiniowana poprzez wyróżnienie czterech wymiarów zaczerpniętych z koncepcji Greer L. Foxa i Carol Bruce: responsywności, dyscyplinowania, zaangażowania behawioralnego i zaangażowania emocjonalnego. Badanie zostało przeprowadzone na podstawie dobranej w dwustopniowym, losowym procesie próby matek i ojców dzieci w wieku 3-5 lat uczęszczających do przedszkoli w Warszawie. W tym okresie opieka nad dziećmi nie ogranicza się do opieki podstawowej, tak jak we wczesnych etapach życia dziecka. Działania wychowawcze i edukacyjne stają się coraz ważniejsze. Jednocześnie niewielki czas, jaki upłynął od okresu niemowlęcego pozwala odpowiedzieć na pytania o zaangażowanie człowieka we wcześniejszym okresie. Pytania i hipotezy badawcze koncentrowały się na sposobie postrzegania przez kobiety i mężczyzn przypisanej i realizowanej roli ojca, poszukiwaniu różnic i podobieństw w jej ocenie, a także opisie wewnętrznej i zewnętrznej spójność roli oraz jej uwarunkowań społecznych, takich jak wiek, poziom wykształcenia itp. Badania wykazały, że płeć nie różnicuje sposobu postrzegania powinności ojca ani oceny poziomu zaangażowania w poszczególne działania związane z opieką i wychowaniem. Zwracają uwagę wysokie wymagania respondentów związane z działaniami, które w ich opinii powinien podejmować ojciec, szczególnie w odniesieniu do zaangażowania behawioralnego i emocjonalnego. Płeć respondentów nie różnicuje również oceny realnie podejmowanych przez mężczyzn działań związanych z pełnieniem przez nich roli ojca. W przypadku podziału obowiązków domowych oraz związanych z opieką i wychowaniem, zauważalny jest podział zadań oparty na płci: mężczyźni częściej biorą odpowiedzialność za działania związane z aktywnością fizyczną i dyscypliną, podczas gdy kobiety silniej angażują się w działania związane z domem, sferą emocjonalną i organizacją czasu wolnego. Przewaga mężczyzn zaznacza się tylko w pojedynczych, specyficznych czynnościach, które nie występują w pierwszym etapie życia dziecka. Jednocześnie kobiety są stosunkowo częściej jedynymi wykonawcami, zwłaszcza w odniesieniu do czynności związanych z higieną, karmieniem i zdrowiem. Zaangażowanie ojców we wczesną opiekę nad dziećmi jest stosunkowo niskie w porównaniu z zaangażowaniem kobiet. Na późniejszym etapie, gdy dziecko osiąga wiek przedszkolny, opieka nad dzieckiem jest nadal sfeminizowana. Jednak zauważalny jest stopniowy wzrost aktywności mężczyzn wraz z wiekiem dziecka.

Fathering as a subject of social research is not apparently located within the mainstream sociology. Research on this subject started to be developed in 1970’s, following the development in women studies. Simultaneously significant changes in gender orders, driven by education, changes in labour market, fertility regulation and feminist movement were observed. It seems to have affected mostly females, but re-definition of femininity implies changes in masculinity, including basic social roles, as they were two sides of the same coin. The idea of a “new male”, and eventually a “new father” emerged. The “new father” was expected to establish an egalitarian relationship with the mother and to play the role traditionally reserved for women to some extent. In my thesis I have tried to extend knowledge about the social role of father in contemporary Poland, bring more data about its perception both by a woman and a man having pre-school children. The theoretical framework applied in my dissertation was the theory of social role, with particular emphasis on the distinction between prescribed and performed roles. The former is the equivalent of an “ideal role” as proposed by T.Newcomb, R.Turner and P. Converse, or a “role request” (J. Szmatka). The prescribed role is understood as a socially defined, desirable activity pattern. The performed role, also called “a real role”, refers to the actions taken by individuals. Four dimensions derived from the works of Greer L. Fox and Carol Bruce were used to conceptualize the role of the father: responsiveness, discipline, behavioral involvement, emotional involvement. The survey was undertaken on the basis of a stratified, two-stage random sample of parents of kids aged 3-5 years, attending kindergarten in Warsaw. During this period, childcare is not limited to primary care as in the early stages of a child's life. The sample was intended to include both mothers and fathers.The research questions and hypothesis were focused on the characteristics of prescribed/performed role of the father, gender differences and similarities in evaluation of father’s role; internal and external consistency of the role and social determinants. I have found a prevailing similarity in men’s and women’s assessment of paternal involvement in prescribed and performed role. It seems that the cultural concept of fathering is strong enough to exceed the influence of social differences caused by gender and class allocation. Statistically significant differences in opinions between men and women occurred in relation to the father's prescribed obligation to maintain discipline, requiring child not to disturb the adults’ conversation or rest, and to show sadness and emotion by the man. In regards to the performed role, mothers and fathers significantly differed in their opinions about keeping discipline in their families, responding to every child's request, diagnosing reasons for crying and showing emotion. It can therefore be concluded that men and women differed in their perception of men's participation only in relation to several activities. Regarding the division of house and domestic service I have discovered that division of tasks is based on gender: men more often take responsibility for activities related to physical activity and discipline, while women dominate home, emotions and organization of leisure time. Men's dominance is marked only in single, specific activities not occurring in the first stage of a child's life. At the same time, females are relatively more often the only performers, especially when it is a body-related service (hygiene, health). Fathers' engagement in early child care is relatively low in comparison to the involvement of women. At a later stage, when a child reaches preschool age, care of the child continues to be feminized. However there are some equally distributed activities, no male-centered house and domestic services were observed.