Prawo do materiału genetycznego człowieka

Tematem mojej rozprawy doktorskiej jest prawo do materiału genetycznego człowieka. Praca została podzielona na cztery sześć rozdziałów. Praca dotyczy prawa polskiego z uwagi jednak na fakt, iż jest to pierwsze opracowanie tego tematu w doktrynie prawa polskiego rozważania dotyczące polskiego systemu prawnego zostały poprzedzone analizą zagadnień związanych z rozwojem genetyki i wykorzystaniem odkryć tej nowej nauki wobec człowieka, jak również opisem regulacji prawa międzynarodowego, prawa włoskiego oraz common law. Rozważania dotyczące obcych porządków prawnych ukazują również zakres problemów prawnych z jakimi będzie musiał zmierzyć się polski ustawodawca. Kolejne zaś rozdziały dotyczą już prawa polskiego i odnoszą się do prawa człowieka do próbki biologicznej materiału genetycznego oraz do opisu dóbr osobistych związanych z samą informacją genetyczną. Rozważania kończy podsumowanie, w który zostały wyciągnięte wnioski interpretacyjne de lege lata jak również de lege ferenda. Celem pracy było sprawdzenia czy istnieje możliwość wyróżnienia prawa do materiału genetycznego w polskim systemie prawnym oraz czy takie prawo jest wyróżniane w prawie międzynarodowym i europejskim. Problematyka prawa do materiału genetycznego człowieka jest zagadnieniem fundamentalnym dla określenia prawnych ram takich kwestii jak funkcjonowanie biobanki, możliwość przeprowadzanie testów genetycznych oraz eksperymentów genetycznych, ochrona danych genetycznych, prawo do informacji genetycznej jak również możliwości jej ujawniania. Odkrycie genomu ludzkiego jak również rozwój genetyki ostatnich lat dał ludziom z jednej strony możliwości leczenia chorób do tej pory uważanych za nieuleczalne, z drugiej zaś ukazał wiele zagrożeń dla człowieka jako jednostki np. poszanowania jego prywatności oraz dla całego gatunku ludzkiego jak ruchy eugeniczne, czy wywoływanie dziedzicznych zmian w ludzkim genomie. Rozwój genetyki dał również nowe możliwości dowodowe postępowaniom sądowym gdyż umożliwił pewne ustalanie tożsamości osób jak również, co istotne dla postępowań rodzinnych, ustalenie pokrewieństwa. Rozwój nauki wreszcie ukazał konieczność dokonanie nowej definicji takich pojęć jak prywatność, macierzyństwo, ojcostwo czy szkoda na osobie. W ocenie autorki pracy specyfika materiału genetycznego sprawia, że zarówno na płaszczyźnie prawa międzynarodowego jak i krajowego istnieje konieczność ochrony zarówno materialnego nośnika informacji genetycznej, czyli próbki biologicznej, jak również samej informacji. Wydaje się, iż ochrona próbki biologicznej powinna mieć dwojaki charakter, co zresztą wprost wynika z charakteru prawnego elementów ludzkiego ciała. I tak, o ile materiał genetyczny nie został wyodrębniony z ciała ludzkiego, przysługuje mu ochrona taka, jak ciała ludzkiego, zatem ochrona przewidziana w art. 24, 448, i 415 k.c. oraz ochrona wynikająca z ustawy o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta. Zupełnie inny charakter będzie miała natomiast pobrana, czyli odłączona od ciała ludzkiego próbka materiału biologicznego wówczas bowiem jedną jej ochroną mogą być roszczenia prawnoreczowe. Tylko taka ochrona umożliwi bowiem kompleksową ochroną materiału genetycznego człowieka. Sądzę, że po przeanalizowaniu w ramach pracy zagadnień związanych z materiałem genetycznym człowieka, jest widoczne, że istnieje potrzeba zdecydowanie nowego podejścia do charakteru prawnego ciała ludzkiego i uznania odłączonych od niego części za rzeczy, który właścicielem pierwotnym jest człowiek, od którego pochodzą. Z analiz przeprowadzonych w rozprawie wynika, że na prawo do materiału genetycznego człowieka składają się również różne dobra osobiste. Wyróżnianie tych dóbr osobistych w prawie polskim możliwe jest, z jednej strony na podstawie zasad konstytucyjnych takich jak zasady poszanowania godności człowieka, jego autonomii, poszanowania jego życia prywatnego czy rodzinnego, z drugiej zaś poprzez określenie charakteru prawnego i sposobu ochrony danych genetycznych. Należy również wskazać, że choć na podstawie norm konstytucyjnych możliwe jest wyodrębnianie tych dóbr, to tylko regulacje szczegółowe mogą tworzyć granice i podstawy prawne ich ochrony. Zasady pobierania, przechowywania i przetwarzania danych genetycznych determinują możliwość wyróżnienia takich dóbr osobistych, jak prawo do informacji o swoim profilu genetycznym, prawo do poznania swojego genetycznego pochodzenia, prawo do ujawnienia swojego profilu genetycznego, czy też prawo do prywatności genetycznej i związane z nim prawo do niebycia poinformowanym o swoim profilu genetycznym. Z tego też powodu, fundamentalne znaczenie w rozprawie miały przeprowadzone analizy dotyczące danych genetycznych. W tym zakresie widoczna jest jedynie częściowa i mało precyzyjna (użycie nieprawidłowego terminu ustawowego kod genetyczny) regulacja polskiego ustawodawcy. Innym istotnym prawem człowieka w odniesieniu do materiału genetycznego jest prawo do integralności genetycznej. Prawo to wywodzi się z postulowanego przez akty prawa międzynarodowego pojęcia godności ludzkości i ochrony „bioróżnorodności”. De lega lata w prawie polskim należy wskazać, że brak jest bezpośrednich regulacji odnoszących się do tego prawa. Wydaje się, że z norm ogólnych można wywieść jedynie to, że każda ingerencja genetyczna jest eksperymentem naukowym czy też medycznym. Nie sposób jednak wywieść żadnych zakazów, w tym tak ważnego, jakim jest zakaz klonowania czy też modyfikacji genetycznej dziedzicznej. Niewątpliwie takie zakazy byłyby elementem polskiego prawa po ratyfikacji konwencji bioetycznej. Drugim zasadniczym celem pracy było wskazanie metody regulacji prawnej związanej z prawem do materiału genetycznego człowieka i co z tym związane, ocena przydatności klasycznych instytucji prawa cywilnego w odniesieniu do prawnej regulacji materiału genetycznego człowieka. Trudność w regulacji prawnej tego zagadnienia polega z jednej strony na tym, iż niełatwe jest regulowanie materii, która tak szybko ulega fundamentalnym zmianom, z drugiej zaś, na istnieniu ciągle jeszcze wielu kontrowersji etycznych związanych z biomedycyną. Po pierwsze, prezentuję pogląd, iż należałoby tworzyć rozwiązania ustawowe, które uregulują wybrane zagadnienia związane z wykorzystaniem materiału genetycznego człowieka tylko wówczas, kiedy brak takich regulacji mógłby zagrażać prawom jednostek lub hamować rozwój nauki. Po drugie zaś, w pozostałym zakresie, istnieje konieczność tworzenia wybranych regulacji o charakterze soft law, których celem byłoby, z jednej strony, konstruowanie pewnych ogólnych zasad dla rozwoju nauki i jej zastosowań wobec człowieka, z drugiej zaś, byłoby nadaniem pewnego, koniecznego impulsu do rozpoczęcia dyskusji, konieczności tworzenia kompromisu dotyczącego zagadnień najbardziej kontrowersyjnych, jakim jest dla przykładu klonowanie człowieka. Podsumowując przeprowadzone analizy stwierdzić należy, że jednostce przysługują różne prawa do jej materiału genetycznego wynikające zarówno z jej autonomii, godności czy prywatności. Podkreślenia wymaga też fakt, że wszystkie prezentowane w pracy prawa nie mają charakteru nieograniczonego. Ograniczenia, o jakich mowa, mogą wypływać z jednej strony z ograniczeń praw innej osoby. Po drugie, na ograniczenia prawa do materiału genetycznego jednostki mogą też wpływać regulacje publicznoprawne, mające na celu ochronę gatunku ludzkiego i postulujące zasadę solidaryzmu gatunkowego L'oggetto della mia tesi di dottorato di ricerca, la prima in lingua polacca sull’argomento, è il diritto di materiale genetico umano. La ricerca si articola in sei capitoli. Pur concentrandosi sulla legge polacca studia anche alcune legislazioni straniere, tra cui quelle italiana e anglosassoni (il sistema del common law) senza tralasciare le norme di diritto internazionale in materia. L’analisi del sistemi giuridici stranieri mette in luce la molteplicitá di questioni giuridiche che,quando vorrà regolamentare la materia, dovrà affrontare il legislatore polacco. I capitoli successivi riguardano la legge polacca e, più in particolare, il diritto del individuo al campione biologico di materiale genetico e alla descrizione dei diritti della personalità connessi con l’informazione genetica. Le considerazioni finali contemplano una serie di analisi de lege lata e di proposte de lege ferenda. Lo scopo di questo studio è quello di verificare se sia possibile distinguere i diritti al materiale genetico nel sistema giuridico polacco, e se tale diritto sia evidenziato nel diritto internazionale ed europeo. La questione del diritto al materiale genetico umano è, per un verso, fondamentale per la determinazione nel quadro giuridico di problemi quali: funzionamento delle biobanche, possibilità di test genetici e di esperimenti genetici, protezione dei dati genetici, informazioni genetiche e possibilità di divulgazione dei dati. La scoperta del genoma umano e lo sviluppo della genetica negli ultimi anni hanno dato da una parte la possibilità di curare malattie finora considerate incurabili ma, d'altra parte hanno messo in evidenza i rischi per l'uomo, in quanto individuo, riguardanti la sua privacy, e in quanto appartenente a tutta la specie umana, legati alle proposte del movimento eugenico e ai cambiamenti ereditari del genoma umano. Lo sviluppo della genetica ha posto in essere procedimenti giudiziali nuovi, legati alle potenzialitá probatorie del materiale genetico, nonché procedimenti rilevanti per determinare la parentela. Lo sviluppo della scienza esige una nuova definizione di concetti come la privacy, la maternità, la paternità o il danno alla persona. A mio parere, la peculiaritá delle problematiche impone, in tempi brevi, una regolamentazione della materia sia nei sistemi giuridici nazionali sia nel diritto internazionale. E questo per due motivi: il campione biologico, e le stesse informazioni. La protezione dei campioni biologici dovrebbe essere duplice, proteggento tanto diritti del corpo umano quanto quelli della personalitá. E quindi,qualora il materiale genetico non sia stato isolato dal corpo umano, il diritto alla protezione, del corpo si esplicitá conformente agli articoli 24, 448, e 415 del codice civile e alla tutela conferita dal "diritto dei pazienti”. Di carattere completamente diverso sarà invece la tutela di campione di materiale biologico isolati dal corpo umano in quanto in tal caso per tale tutela potrá ricorrersi alle pretese poste a difesa del diritto della proprietà (azioni petitorie, azione di rivendicazione, azione negatoria). Soltanto in tal modo, infatti, potrá assicurarsi un’ampia e articolata tutela del materiale genetico umano. Con ciò credo di aver dimostrato l’esigenza di un nuovo approccio alla natura giuridica del corpo umano e della riconsiderazione, alla stregua di cose, delle parti isolate il cui proprietario originario sia il soggetto da cui provengano. Dalle analisi svolte in questa indagine si evince che il diritto al materiale genetico umano è costituito da vari diritti della personalità. Nel diritto polacco i diritti della personalità possono distinguersi da una parte in relazione ai principi costituzionali, quali il rispetto della dignità umana, della sua autonomia, dall’altro in relazione alla difinizione giuridica dei dati genetici. Va inoltre sottolineato che anche se sulla base di norme costituzionali è possibile estrapolare questi beni, solo una normativa dettagliata potrà essere in grado di tracciare confini e base giuridica per la tutela. Le norme per la raccolta, la conservazione e il trattamento dei dati genetici sono determinate dalla possibilità di distinguere diritti della personalitá quali: il diritto all’ informazione sul proprio profilo genetico, il diritto di conoscenza della propria origine genetica, il diritto a rivelare il proprio profilo genetico, o il diritto alla privacy riguardo ai dati genetici. A tali diritti fa da controcanto il diritto a non essere informati sul proprio profilo genetico. Per questo motivo la mia dissertazione si concentra sull’analisi dei dati genetici, evidenziando la parzialità e imprecisione degli interventi del legislatore polacco in materia (uso scorretto del concetto legale “codice genetico”). Un altro importante diritto umano in relazione al materiale genetico è il diritto all'integrità genetica. Questa legge deriva da quelle norme di diritto internazionale che fanno ricorso ai concetti di dignità umana e di tutela della "biodiversità". Ragionando de lege lata, si deve rilevare che la legislazione polacca non regolamenta in senso stretto tali diritti. Dalle norme generali può dedursi soltanto che ogni ingerenza genetica va intesa come esperimento scientifico o medico. Tuttavia, non è possibile evincerne alcun divieto, incluso quello – massimamente importante- di clonazione o di modificazione geneticamente ereditabile. Indubbiamente, tali divieti entrerebbero a far parte dell’ordinamento polacco in seguito alla ratifica della Convenzione Bioetica. Il secondo obiettivo principale della ricerca è quello di identificare i metodi di regolamentazione dei diritti al materiale genetico umano e, di conseguenza, di valutare l'utilità a tale scopo delle istituzioni classiche. La difficoltà della regolamentazione giuridica di questo problema consiste da una parte nel variare continuo della materia e dall’altra nelle controversie etiche rigurdanti la biomedicina. In primo luogo, sostengo che la materia abbia bisogno di un immediato intervento legislativo teso a regolamentare le problematiche del trattamento del materiale genetico umano soltanto quando la mancanza di norme possa insidiare i diritti degli individui o intralciare lo sviluppo della scienza. In secondo luogo, occorrerebbe una regolamentazione soft law informata a definire le regole generali dello sviluppo della scienza e quelle sull’applicazione di tecniche che investano direttamente l’essere umano. Tutto ciò dovrebbe suscitare susitare un’ampia discussione sui problemi più controversi, per esempio la clonazione umana. In conclusione, si propone un'analisi accurata dell’ impatto esercitato dai vari diritti al materiale genetico su autonomia, dignità e privacy. Va sottolineato che i diritti discussi in questa ricerca non sono illimitati. Le limitazioni possono derivare, da una parte, dai diritti di altre persone e dall’altra, la limitazione del diritto al materiale genetico dell’ individuo può derivare da norme di diritto pubblico tese a tutelare il genere umano e rispettose del principio di solidarietà della specie.