'One' word, many functions. Grammaticalization and use of the numeral and indefinite 'one' in Bulgarian, Polish, and Russian

Niniejsza rozprawa doktorska bada proces gramatykalizacji liczebnika JEDEN w trzech językach słowiańskich: bułgarskim (południowosłowiańskim), polskim (zachodniosłowiańskim) i rosyjskim (wschodniosłowiańskim). W języku polskim i rosyjskim formy liczby pojedynczej i liczby mnogiej elementu JEDEN mogą funkcjonować jako wykładniki referencji szczegółowej nieokreślonej, a w języku bułgarskim rozwój formy liczby pojedynczej poszedł o krok dalej i element ten może również funkcjonować jako swoisty rodzajnik nieokreślony (w liczbie mnogiej JEDEN nie ma takiej funkcji). Niniejsza rozprawa doktorska ma na celu wypełnienie luk w literaturze poprzez analizę – z formalnej perspektywy składniowej – procesu rozwoju liczebnika JEDEN w trzech wspomnianych już językach, biorąc pod uwagę zarówno liczbę pojedynczą, jak i mnogą. Ze względu na międzyjęzykową homogeniczność tego rozwoju badanie jego wymiaru składniowego pomaga zrozumieć rządzące nim prawidłowości i zapewnia wgląd w ogólne zasady zmian językowych. JEDEN jest analizowany jako morfologiczny przymiotnik usytuowany wewnątrz DP. Forma liczby mnogiej jest zatem interpretowana jako część jego paradygmatu fleksyjnego. W rozprawie wyróżniono trzy różne pozycje dla każdej funkcji elementu JEDEN: SpecN/NumP dla liczebnika, SpecN/DP dla wykładnika referencji szczegółowej nieokreślonej, a N/D dla swoistego rodzajnika nieokreślonego. Właściwości liczby mnogiej w języku bułgarskim są wyjaśnione przez wskazanie, że liczba mnoga elementu JEDEN jest bardziej złożona (semantycznie i strukturalnie) niż liczba pojedyncza. Struktura liczby mnogiej nie wpływa na możliwość przesunięcia elementu JEDEN w górę z pozycji SpecN/NumP do pozycji SpecN/DP, ale przy przesunięciu SpecN/DP > N/D staje się problematyczna. Proponowany model jest w pełni zgodny z tradycyjnymi formalnymi modelami gramatykalizacji, która rozumiana jest jako przesunięcie do wyższej pozycji w strukturze funkcjonalnej. W niniejszej rozprawie przedstawiono również badanie dotyczące występowania elementu JEDEN w czterech rękopisach Ewangelii z X-XI wieku, przetłumaczonych z greki nowotestamentowej na język staro-cerkiewno-słowiański. Porównanie z tekstem greckim ujawnia polifunkcyjność elementu edinъ ‘jeden’, który jest tłumaczeniem nie tylko greckiego liczebnika heis ‘jeden’, lecz także przymiotnika monos ‘samotny/jedyny’ i frazy przyimkowej kat’ idian ‘prywatnie’. Analiza pokazuje również, że tylko w dwóch z rękopisów edinъ (zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej) jest konsekwentnie używane do tłumaczenia greckiego nieokreślonego tis ‘pewien/jakiś/ktoś’. W pozostałych dwóch użyto nieokreślonego eterъ ‘jakiś’. Ta wymienność edinъ i eterъ jest zgodna z początkowym etapem gramatyzacji elementu edinъ. Można ponadto stwierdzić, że fuzja cząstek *ed- ‘tylko’ i *jьnъ ‘jeden’ w leksem edinъ wynika z diachronicznych procesów resegmentacji i rekategoryzacji i jest motywowana podstawowym znaczeniem atomiczności tego liczebnika. Niniejsza rozprawa doktorska ma również na celu wniesienie wkładu do badań empirycznych nad użyciem nieokreślonego elementu JEDEN w językach współczesnych. Nowe dane z eksperymentu bazującego na wypełnianiu luk w języku bułgarskim, polskim i rosyjskim weryfikują użycie nieokreślonego JEDEN do wprowadzania nietematycznych, nowych w dyskursie i niełatwych do wywnioskowania z kontekstu podmiotów w liczbie pojedynczej. Wyniki pokazują, że w języku bułgarskim elementu JEDEN pojawia się we wszystkich badanych kontekstach, zaś użytkownicy polszczyzny i języka rosyjskiego wykazują preferencję dla prostych fraz rzeczownikowych. W języku rosyjskim element JEDEN bywa używany jako wykładnik nieokreśloności, jednak w języku polskim pojawia się w tej funkcji tylko marginalnie.

This dissertation examines the grammaticalization process of the numeral ONE in three Slavic languages: Bulgarian (South Slavic), Polish (West Slavic) and Russian (East Slavic). In Polish and Russian, the singular and plural forms of ONE can function as indefinite specific markers, while in Bulgarian the development of the singular form has gone a step further as it has acquired indefinite-article-like functions. The plural form of ONE, instead, has no such function. This dissertation aims to fill in the gaps in the literature by analyzing – from a formal syntactic perspective – the process of development of the numeral ONE in the three aforementioned languages, taking into account both the singular and the plural forms of ONE. Due to the cross-linguistic homogeneity of this process, the study of its syntax helps to understand the governing regularities and provides insight into the general principles of linguistic change. ONE is analyzed as morphologically being an adjective merged inside the DP. The plural form is thus interpreted as part of the inflectional paradigm of ONE. The dissertation distinguishes three different positions for each function of ONE: SpecN/NumP for the numeral, SpecN/DP for the specific marker, and N/D for the indefinite-article-like element. The properties of the plural form in Bulgarian are explained by pointing out that plural ONE is more complex (semantically and structurally) than its singular counterpart. The more complex structure of plural ONE does not affect the shift upward from SpecN/NumP to SpecN/DP, but in the SpecN/DP > N/D reanalysis, this complex structure is more problematic. The proposed model is fully consistent with traditional formal models of grammaticalization, understood as a shift upwards in the functional hierarchy. This dissertation also presents a study of the occurrences of ONE in four 10th-11th century manuscripts containing the text of the Gospels translated from New Testament Greek into Old Church Slavonic. A comparison with the Greek text reveals the polyfunctionality of the element edinъ ‘one’, which translates not only the Greek numeral heis ‘one’, but also of the adjective monos ‘alone/only’ and the prepositional phrase kat' idian ‘privately’. The analysis also shows that in only two of these manuscripts is edinъ (both singular and plural) consistently used to translate the Greek indefinite tis ‘certain/some(one)’. The other two manuscripts use the indefinite eterъ ‘certain/some(one)’. This variation of edinъ and eterъ is consistent with an early stage of grammaticalization of edinъ. It is also argued that the coalescence of the particles *ed- ‘only’ and *jьnъ ‘one’ into the lexeme edinъ is justified by the diachronic processes of rebracketing and relabeling, along with the basic meaning of ATOMICITY of the numeral. This dissertation also aims to contribute to empirical work on the use of the indefinite ONE in present-day languages. New data from an experiment based on gap-filling in Bulgarian, Polish and Russian verify the use of indefinite ONE to introduce non-topical singular subjects that are discourse-new and not easily context-inferrable. The results show that in Bulgarian the element ONE is used in all the investigated contexts, while Polish and Russian users show a preference for bare nouns. In Russian, indefinite ONE is still used to a certain extent, while Polish only marginally relies on it.