Monografia
Ładowanie...
Licencja
Korzystanie z tego materiału możliwe jest zgodnie z właściwymi przepisami o dozwolonym użytku lub o innych wyjątkach przewidzianych w przepisach prawa. Korzystanie w szerszym zakresie wymaga uzyskania zgody uprawnionego.АНТРОПОНІМІКОН УКРАЇНСЬКОГО ПРИВІЛЕЙОВАНОГО ПРОШАРКУ Х-ХVІІІ СТ.
| dc.abstract.en | The sociolinguistic criterion used in the work for the selection of anthroponymic material concerning representatives of the Ukrainian elite, i.e. princes, boyars, lords and landowners, as well as the criterion of the typology of the studied onyms, taking into account their structure, origin and methods of nomination, made it possible to present the process of development of the anthroponymic system of this class in 10–18th century. It was heterogeneous and multi-faceted, determined by non-linguistic civilizational, ethnocultural and religious factors. It was accompanied by the transformation of the namesake stock, the appearance of post-nominal terms and, over time, common surnames, and the evolution of nomination methods, characterized by the occurrence of multi-element anthroponym formulas. The personal names of the Russian elite are closely related to the spirituality of the nation, reflecting the linguistic and cultural image of the world and the system of values specific to this community, encoded at the nomination stage. They reveal the role of the Slavic and Christian namesake tradition, the importance of land ownership as a noble prerogative, which became the main motivation for family names, as well as the importance of belonging to a family and the role of the father and founder of a family or dynastic line, and to a lesser extent the perception of a person through the prism of his disposition and appearance or circumstances that may have accompanied a certain stage of their life. The research conducted allowed for the following conclusions to be formulated: NAMES The monograph analyzed 351 men’s names. 10–14th century 1. In the 10-11th century, the princes of ancient Russia had Scandinavian and Slavic names. After the mass adoption of Christianity, each person received an Orthodox name, but Christian names in the princely environment were registered only from the 12th century, and their quantitative interpretation shows a significant predominance of pre-Christian names: Orthodox forms accounted for less than a quarter of all names. Undoubtedly, this explains the Slavic-Christian dualism, which replaced the Slavic-Scandinavian one among the princes. This dualism persisted until the end of the 13th century, and of the two names, the Slavic name was used more often in communication. In the 14th century there was a breakthrough in favor of Christian names. The process of spreading church forms among the nobility was more intense than in the princely environment. 2. Among the princes, the most top 5 common names were: in the 11th century – Мстислав, Ярослав, Ізяслав, Іван; in the 12th century – Борис, Володимир, Святослав, Ростислав, Мстислав, Всеволод, Гліб; in the 13th century – Володимир, Всеволод, Юрій, Василь, Ізяслав, Мстислав, Роман; in the 14th century – Юрій, Федір, Андрій, Дмитро, Михайло, Олександр, Володимир, Данило, Борис, Іван. At that time, the most popular names among the nobility were: in the 11th century - Іван; in the 12th century – Іван, Костянтин, Жирослав, Мирослав, Михайло, Василь, Дмитро, Юрій; in the 13th century – Юрій, Іван, Гліб, Федір, Василь, Дмитро, Костянтин, Жирослав, Михайло; in the 14th century – Іван, Василь, Михайло, Андрій, Петро, Павло. The names that had a similar frequency in both compared states during the 10th-14th centuries were: Андрій, Борис, Василь, Гліб, Іван, Михайло, Юрій. 3. The wealth of anthroponymous material relating to princes is illustrated by the custom of repeating names in the family, which led to the mass occurrence of the same name among closely related people and required additional post-nominal terms. In the period in question, the largest number of evidence had the Slavic compound names consisting of two parts: Володимир (20), Мстислав (21), Ростислав (21), Всеволод (18), Святослав (17), Ізяслав (15), Ярослав (14), Ярополк (11). 15th–18th century 1. In the 15th–18th centuries, pre-Christian and Christian name systems coexisted in Ukraine, but Slavic two-part and appellative names and hypocoristic forms derived from them constituted a small part of the official stock of names. They continued to be replaced by Christian names while single-themed formations largely moved into the category of nicknames and historical surnames. The studied sources recorded 216 names of Ukrainian nobility, mostly of the Greek Orthodox tradition, along with names of Polish, Lithuanian, German, Hungarian and Kabardian-Circassian origin, proving old inter-ethnic linguistic and cultural contacts. 2. The top five names most often given to princely families were: in the 15th century – Іван, Михайло, Андрій, Василь, Семен, Олександр; in the 16th century – Андрій, Іван, Василь, Федір, Юрій, Олександр, Лев; in the 17th century – Олександр, Миколай, Абрагам, Григорій, Андрій, Роман, Іван. Семен, Федір, Лев; a small number of evidence was recorded in 18th century sources. The most popular names among the nobility were: Іван, Федір, Михайло, Григорій, Миколай in the 15th century, Іван, Василь, Михайло, Федір, Григорій in the 16th century, Іван, Олександр, Григорій, Федір, Миколай in the 17th century and Іван, Михайло, Василь, Григорій, Миколай, Олександр, Степан in the 18th century. In both groups, Іван, Михайло i Василь, had high frequency, and the most popular Slavic names included Богдан in the 16th century and Станислав in the 15th–18th centuries. 3. Most of the names of princes and nobility were written in documents in a basic, official form. Hypocoristics were created from full and shortened names by means of suffixal derivation, in which the formant -ko turned out to be the most productive, as well as by alternating, alternation-suffixal and paradigmatic derivation. Names with the -ek suffix illustrate interlingual Polish-Ukrainian interference processes. 4. A characteristic feature of the anthroponymy of the Ukrainian privileged class was the repetition of names in princely and noble families and double names, which among the Gedyminowicz family at the beginning of the 15th century consisted in combining names of Prussian-Lithuanian origin with Orthodox names. The Ruthenian nobility sometimes carried names of double Orthodox tradition, as well as names of the Orthodox Church-Russian and Polish liturgical calendar, and even two names with a Polish sound, which was related to their acculturation and Polonization. MEANS AND METHODS OF NOMINATION 11th–14th century 1. Ukrainian anthroponymy from the 11th to the 14th centuries is characterized by a wealth of grammatical naming devices and, at the same time, a lack of established standards for their use. This is a period of coexistence of traditional ways of identifying a person with new ones that are just being born and will develop in the following centuries. Until the end of the 13th century, the nomination of representatives of the privileged class was usually carried out using single-element formulas: both princes and nobility were most often called by one name. Moreover, until the mid-13th century, independent patronyms of the noun type in -ycz (Всеславичь, Василковичь, Володаревичь) were actively used to identify representatives of the princely class. 2. Compound names occupy the peripheral part of the anthroponymic system, not exceeding 10% of the total number of recorded names. At the turn of the 13th and 14th century, their number noticeably increases, and the final predominance of complex formations is recorded in texts from the 14th century. As additional anthroponymous units, patronyms, matronyms, forms derived from the proper names of other family members, place-based terms and nicknames appeared in this period. Anthroponymy of the 11th and 14th centuries is characterized by the search for the most optimal way of identifying a person, which is reflected in the grammatical variation of various nominative terms in the structure of two- and three-element naming formulas. 3. Among additional anthroponymous units, patronyms stand out as the most universal means of identification, characterized by high frequency in both social groups studied, both among princes and representatives of the nobility. Their grammatical versions were adjective formations (analytical Мьстиславль сынъ and synthetic Мьстиславль) and noun formations (Мьстиславичь). Adjectival patronyms, extremely popular among princes in the 11th century, are not typical of the nobility at all. This is explained by the fact that at that time the terms used by its representatives consisted of one word. The functioning of noun patronyms in -ycz, -owycz/-ewycz had no restrictions and, starting from the 12th century, they formed the largest group of post-nominal anthroponymous units. 4. In the pre-surname period, anthroponyms were intended to serve as a kind of sign indicating a person's relationship to a certain privileged ancestor or to a famous family. This social need was met by adding an element to the prince's name, which indicated either a connection with an ancestor (patronym) or the prince's division (toponymic term). An additional term next to the prince's name was usually used at the first mention in the text, in notifications of the prince's death, as well as in ceremonial situations. 5. During this period, multi-element anthroponym formations were syntactically free word compounds, characterized by freedom in the arrangement of individual elements, the possibility of interrupting the combination of anthroponyms by other sentence elements or ambiguous words, and the variability of the morphological affiliation of the components. Two-element names stand out among multi-element formulas. The identification of princes was based on two formulas: the neutral formula: name + patronymic (Всеволодъ Мьстиславичь) and the limited social formula: name + toponymic term (Ярославъ Черніговьскій). Among the two-element names of the nobility, the typical combination was first name + patronymic (Иванъ Жирославичь), and to a lesser extent first name + nickname (Добрыня Долгій). The toponymic term in two-element names of the nobility appears only in the 14th century. 6. Three-element formulas were used rarely and only in the princely environment; they were based on the most common two-element formula: name + patronymic, to which a third component was added, usually a propatronym (Изяславъ Мьстиславичь вънукъ Володимерь) or a local term (Ярославъ Всеволодичь князь Черниговьскій). 15th–18th century 1. At the beginning of the 15th century, the common surnames of representatives of the Ukrainian privileged class included the family and were already hereditary. The stock of the major morphological means and the structure of the most common nomination formulas came from a bygone era. 2. The anthroponymy of the Rurikovich and Gediminovich family, descendants of noble Lithuanian princes, princes of Turkish origin and princes of unknown origin, who constituted the elite of the old Ruthenian society, shows the linguistic, cultural and religious assimilation of the descendants of their progenitors, and at the same time a significant similarity to the personal names of the rest of the privileged class, but not identity. The most important differences are associated with the models on which identification was based in the 15th century, as well as the absence in princely anthroponymy of certain morphological types of names recorded among the nobility only and the presence of anthroponymic formulas reserved for princes, related to the history of their dynasty. 3. During the 15th and 18th centuries, the identification of princes and the rest of the nobility in the 16th and 18th centuries was based on a very productive pattern of place-based surnames with -s'kyj/-c'kyj (Жаславский, Несвѣцкий), with a significant share of patronymic formations with the formant -owycz/ -ewycz (Danilowicz, Promczejkowicz). In the 15th century, patronymics played the most important role in nobility nomination (Калєнниковичъ, Прокофьєвич), and synthetic and analytical toponymic formations (мнѧтиньскии; Zarnowieczski de Topolowka, сташко исъ давыдова) were among the commonly used means of nomination at that time. This is confirmed by regional research on the former nobility onomasticon – the anthroponymy of the Przemyśl nobility stands out from its background, with a very clear predominance of names ending with -s'kyj/-c'kyj. Such a rapid increase in their popularity in Ukraine in the 15th–18th centuries can be seemingly explained by extra-linguistic factors related to interlingual influences and close contacts with the Polish nobility, who were most often identified using synthetic place names. 4. As has already been mentioned, in the 15th century, the identification of nobility was based on the patronymic surname model, and that of princes on toponymic formations. In the 16th–18th centuries, patronyms constituted the second largest group of descriptive terms for the entire privileged class. Their main structural and grammatical type were names for -ycz, owycz/-ewycz – the functioning of these formations was not conditioned by time or geography. Other patronyms include -yn, -ow/-ew, -ak (only among the Przemyśl nobility in the 17th and 18th centuries), -k-, -еnko (only among the Kiev nobility in the 17th century), -*ęty in Genitiv plural, names in the form Genitiv singular, and also anthroponyms motivated by full and diminutive forms of names. Suffixal and semantic patronymics turned out to be a valuable illustration of single-stem and two-part Slavic names and native Ruthenian forms, which have survived to this day in a small number. The basic morphological differences between the anthroponyms of princes and the rest of the privileged class are linked to the patronyms in -аk, -k-, -еnko and -*ęty in the Genitiv plural, which was recorded only in sources referring to the nobility. 5. Appeal and heraldic formations played an insignificant role in the anthroponymy of the entire privileged class. 6. Although the sources examined illustrate a wide variety of nomination methods, they also show some typical identification models. Most of them were two-component, consisting of a historical name and surname: in the 15th century and in the 18th century among princes (Фєдор Вишнєвєцкий, Бѣнко жѧбокрицки), in the 15th–18th centuries among the nobility (Иван Путѧтич, Ивашко Мєлєшкович), and three-component in the 16th–17th centuries in records relating to princes. The latter anthroponymic formulas usually included current patronyms on -owycz/-ewycz and were known throughout the privileged state in various regions of Ukraine (Костεнтин Костεнтинович Ꙍстрозскии, Васи(л)я Миха(и)ловича Ружи(н)¬ско(г)[о], Нємира Богданович Хрєнницкий, ва(н)ка ста(н)ковичѧ дѧ(д)ко(в)ского). 7. The remaining formulas, in addition to the name and family name, could include place-based prepositional constructions (Станислав Вороницкии зо Збаража), as well as individual (Iwan Masalski Muńcza, Василь Львович Глинський Сліпий Мамай) and family nicknames motivated by anthroponyms of family founders and other famous ancestors (Томаш Станіславович Война Воронецький), toponyms (Юрій Васильович Острозький Заславський/Жеславський), appellatives (Jan Hroza Chowanski) or names of coats of arms (Andrej Hołownia Ostrożeckij). These included names specific only to princes and relating to the founders of the Rurikovich (Gedeon Swiatopołk Czet¬wer-tynski) and Gediminovich dynastic lines (Aleksander Korjatowicz Kurcewicz, Роман Кирикович Наримунтович Ружинський), as well as individual names related to giving children in princely families the same godfather name (Семен Молодший (Maлий) Васильович Збаразький, Манівський, Семен Середній Васильович Збаразький). A certain phenomenon of the anthroponymy of the privileged class in Ukraine are the methods of nominating the Galician nobility in the 16th and 18th centuries, based on multi-element formulas containing, in addition to the historical surname ending with -'skyj/-c'kyj, nickname formations. 8. In both states compared, the tendency to pass on name formations from father to child is typical for the 15th century, and subsequent records in an unchanged form of many of them and new family names confirm their heredity and stabilization, and therefore the existence of a customary historical surname. However, the morphological versions of some excerpts from 16th century sources, the variability of family names related to the branching of families and the fragmentation of landed estates, consisting in replacing them with new ones that referred to secondary, separate lines and over time were inherited by subsequent generations, as well as the existence of individual family and ancestral nicknames indicate that the process of development of the anthroponym system was not yet fully completed. |
| dc.abstract.pl | Zastosowane w pracy socjolingwistyczne kryterium doboru materiału antroponimicznego, dotyczącego przedstawicieli elity ukraińskiej, tj. książąt, bojarów, panów i ziemian, a także kryterium typologii badanych onimów, uwzględniające ich strukturę, pochodzenie oraz sposoby nominacji, pozwoliły przedstawić proces rozwoju systemu antroponimicznego tego stanu w Х–XVIIІ w. Miał on charakter heterogeniczny i wieloaspektowy, zdeterminowany pozajęzykowymi czynnikami cywilizacyjnymi, etniczno-kulturowymi i religijnymi. Towarzyszyła mu transformacja zasobu imienniczego, pojawienie się określeń poimiennych, a z czasem nazwisk zwyczajowych, oraz ewolucja sposobów nominacji, cechujących się występowaniem wieloelementowych formuł antroponimicznych. W monografii całość materiału empirycznego została przedstawiona w dwóch okresach: X–XIV w. i XV–XVIII w. Taka klasyfikacja chronologiczna wynika ze znacznych różnic dotyczących środków i sposobów identyfikacji osób. System antroponimiczny X–XIV w. to system jednoelementowy, jest to okres współistnienia tradycji pogańskich i nowych tendencji, które dopiero zaczynają się kształtować i będą rozwijać po XIV w. Pierwszy okres charakteryzuje się ilościową przewagą imion przedchrześcijańskich pochodzenia słowiańskiego nad cerkiewnymi. Nazwy wieloelementowe znajdują się na peryferiach systemu antroponimicznego, a struktura gramatyczna określeń poimiennych jest zróżnicowana, co świadczy o niestabilności norm antroponimicznych i poszukiwaniu najskuteczniejszych sposobów i środków identyfikacji osoby. Zmiany jakościowe w nazewnictwie ukraińskiej warstwy uprzywilejowanej wyraźnie ujawniają się w drugim okresie, w szczególności dotyczy to rozwoju i stabilizacji norm antroponimicznych (ustalenie patronimu rzeczownikowego z przyrostkiem złożonym, wyraźna dominacja syntetycznych formacji odmiejscowych), kształtowania się systemu formuł antroponimicznych, pojawienia się w XV w. tendencji dziedziczenia poimiennych określeń ojca przez jego dzieci i objęcia całej rodziny wspólnym nazwiskiem historycznym. Nazwy osobowe ruskiej elity są ściśle związane z duchowością narodu, odzwierciedlają językowo-kulturowy obraz świata oraz właściwy tej wspólnocie system wartości zakodowany na etapie nominacji. Ujawniają rolę imienniczej tradycji słowiańskiej i chrześcijańskiej, znaczenie własności ziemskiej jako prerogatywy szlacheckiej, która stała się główną motywacją nazwisk rodowych, a także wagę przynależności do rodziny oraz roli ojca i założyciela linii rodowej lub dynastycznej, w mniejszej mierze postrzeganie człowieka przez pryzmat jego usposobienia, wyglądu zewnętrznego czy okoliczności, które mogły towarzyszyć pewnemu etapowi jego życia. Przeprowadzone badania pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: IMIONA W monografii poddano analizie 351 imion mężczyzn. Х–XІV wiek 1. W Х–ХІ w. książęta dawnej Rusi nosili imiona skandynawskie i słowiańskie. Po masowym przyjęciu chrześcijaństwa każdy człowiek otrzymywał imię cerkiewne, jednak imiona chrześcijańskie w środowisku książęcym odnotowywane są dopiero począwszy od ХІІ w., a ich ilościowa interpretacja ukazuje znaczną przewagę imion przedchrześcijańskich: formy cerkiewne stanowiły mniej niż jedną czwartą wszystkich imion. Niewątpliwie, tłumaczy to dualizm słowiańsko-chrześcijański, który wśród książąt zastąpił słowiańsko-skandynawski. Dualizm ten utrzymywał się do końca ХІІІ w., z dwóch imion w komunikacji częściej używano imienia słowiańskiego. W XІV w. nastąpił przełom na rzecz imion chrześcijańskich. Proces rozprzestrzeniania się form cerkiewnych wśród szlachty przebiegał intensywniej niż w środowisku książęcym. 2. Wśród książąt najczęściej występującymi imionami (pierwszych pięć miejsc) były: w XI w. – Мстислав, Ярослав, Ізяслав, Іван; w ХІІ w. – Борис, Володимир, Святослав, Ростислав, Мстислав, Всеволод, Гліб; w ХІІІ w. – Володимир, Всеволод, Юрій, Василь, Ізяслав, Мстислав, Роман; w XІV w. – Юрій, Федір, Андрій, Дмитро, Михайло, Олександр, Володимир, Данило, Борис, Іван. W tym czasie w środowisku szlacheckim największą popularnością cieszyły się: w XI w. – Іван; w ХІІ w. – Іван, Костянтин, Жирослав, Мирослав, Михайло, Василь, Дмитро, Юрій; w ХІІІ w. – Юрій, Іван, Гліб, Федір, Василь, Дмитро, Костянтин, Жирослав, Михайло; w XІV w. – Іван, Василь, Михайло, Андрій, Петро, Павло. Imionami, które w ciągu Х–XІV w. odznaczały się podobną frekwencją w obu porównywanych stanach, były: Андрій, Борис, Василь, Гліб, Іван, Михайло, Юрій. 3. Bogactwo materiału antroponimicznego odnoszącego się do książąt ilustruje zwyczaj powtarzalności imion w rodzinie, który prowadził do masowego występowania takiego samego imienia wśród osób blisko spokrewnionych i potrzebował dodatkowych określeń poimiennych. W omawianym okresie największą liczbę poświadczeń miały słowiańskie imiona złożone (dwuczłonowe) Володимир (20), Мстислав (21), Ростислав (21), Всеволод (18), Святослав (17), Ізяслав (15), Ярослав (14), Ярополк (11). XV–XVIIІ wiek 1. W XV–XVIIІ w. na Ukrainie współistniały ze sobą dwa systemy: imion przedchrześcijańskich i chrześcijańskich, jednak słowiańskie imiona dwuczłonowe i odapelatywne oraz pochodne od nich formy hipokorystyczne stanowiły niewielką część zasobu oficjalnego. W dalszym ciągu wypierane były przez imiona chrześcijańskie, a formacje jednotematowe w znacznej części przeszły do kategorii przezwisk oraz nazwisk historycznych. Tylko nieliczne, np. Володимир, Борис, stały się imionami chrześcijańskimi o rodzimym rodowodzie i weszły do kanonu imion świętych Kościoła prawosławnego. W badanych źródłach zanotowano 216 imion ukraińskiej warstwy uprzywilejowanej, przeważnie o tradycji grecko-cerkiewnej, obok których wystąpiły formy pochodzenia polskiego, litewskiego, niemieckiego, węgierskiego oraz kabardyjsko-czerkieskiego, świadczące o dawnych międzyetnicznych kontaktach językowo-kulturowych. 2. Іmionami, które najczęściej nadawane były w rodzinach książęcych (pięć pierwszych miejsc) były: w XV w. – Іван, Михайло, Андрій, Василь, Семен, Олександр; w XVI w. – Андрій, Іван, Василь, Федір, Юрій, Олександр, Лев; w XVIІ w. – Олександр, Миколай, Абрагам, Григорій, Андрій, Роман, Іван. Семен, Федір, Лев; w źródłach XVIІІ w. odnotowano niewielką liczbę poświadczeń. Wśród szlachty imionami cieszącymi się największą sympatią były: Іван, Федір, Михайло, Григорій, Миколай w XV w., Іван, Василь, Михайло, Федір, Григорій w XVІ w., Іван, Олександр, Григорій, Федір, Миколай w XVІІ w. oraz Іван, Михайло, Василь, Григорій, Миколай, Олександр, Степан w XVІІІ w. W obydwu grupach wysoką frekwencją odznaczał się Іван, Михайло i Василь, a do najpopularniejszych imion słowiańskich należał Богдан w XVІ w. i Станислав w XV–XVІІІ w. 3. Większość imion książąt i szlachty została zapisana w dokumentach w formie podstawowej, oficjalnej. Hipokorystyka tworzono od imion pełnych i skróconych drogą derywacji sufiksalnej, w której najbardziej produktywnym okazał się formant -ko, a także w wyniku derywacji alternacyjnej, alternacyjno-sufiksalnej i paradygmatycznej. Imiona z sufiksem -ek ilustrują międzyjęzykowe polsko-ukraińskie procesy interferencji. 4. Cechą charakterystyczną antroponimii ukraińskiej warstwy uprzywilejowanej była powtarzalność imion w rodach książęcych i szlacheckich oraz dwuimienność, która u Giedyminowiczów na początku XV w. polegała na połączeniu imion pochodzenia prusko-litewskiego z imionami prawosławnymi. Szlachta ruska niekiedy była nosicielami imion podwójnych tradycji cerkiewnej, a także imion kalendarza liturgicznego cerkiewno-ruskiego i polskiego, a nawet dwóch imion o brzmieniu polskim, co miało związek z jej akulturyzacją i polonizacją. ŚRODKI I SPOSOBY NOMINACJI ХI–XІV wiek 1. Antroponimię ukraińską XI–XIV w. cechuje bogactwo gramatycznych środków nazewniczych, a zarazem brak ustalonych norm ich stosowania. Jest to okres współistnienia tradycyjnych sposobów identyfikacji osoby z nowymi, które dopiero się rodzą i będą rozwijać w kolejnych stuleciach. Nominacja przedstawicieli stanu uprzywilejowanego do końca XIII w. odbywała się zazwyczaj za pomocą formuł jednoelementowych: zarówno książęta, jak i szlachta najczęściej nazywani byli jednym imieniem. Poza tym w identyfikacji przedstawicieli warstwy książęcej do połowy XIII w. aktywnie wykorzystywano samodzielne patronimy typu rzeczownikowego na -ycz (Всеславичь, Василковичь, Володаревичь). 2. Formuły złożone zajmują peryferyjną część systemu antroponimicznego, nieprzekraczając 10% ogólnej liczby zanotowanych nazw. Na przełomie ХІІІ–ХІV w. ich liczba zauważalnie wzrasta, a ostateczną przewagę formacji złożonych odnotowują teksty z ХІV w. W funkcji dodatkowych poimiennych jednostek antroponimicznych występowały w tym okresie patronimy, matronimy, formy pochodne od nazw własnych innych członków rodziny, określenia odmiejscowe oraz przezwiska. Antroponimię ХІ–ХІV w. cechuje poszukiwanie najbardziej optymalnego sposobu identyfikacji osoby, czego wyrazem jest gramatyczna wariantywność różnych poimiennych określeń w strukturze dwu i trzyelementowych formuł nazewniczych. 3. Wśród dodatkowych jednostek antroponimicznych wyróżniają się patronimy jako najbardziej uniwersalne środki identyfikacji, charakteryzujące się wysoką frekwencją w obu badanych grupach społecznych zarówno w środowisku książąt, jak i przedstawicieli szlachty. Ich wariantami gramatycznymi były formacje przymiotnikowe (analityczne Мьстиславль сынъ i syntetyczne Мьстиславль) oraz rzeczownikowe (Мьстиславичь). Patronimy przymiotnikowe, niezwykle popularne wśród książąt w XI w., w ogóle nie są typowe dla szlachty. Tłumaczy to fakt, że w tym czasie określenia jej przedstawicieli były jednowyrazowe. Funkcjonowanie patronimów rzeczownikowych na -ycz, -owycz/-ewycz nie miało żadnych ograniczeń. Począwszy od XII w. tworzyły one najliczniejszą grupę poimiennych jednostek antroponimicznych. 4. Antroponimy w okresie przednazwiskowym miały służyć jako swego rodzaju znak wyrażający pokrewieństwo danej osoby z pewnym uprzywilejowanym przodkiem lub ze znaną rodziną. Tej potrzebie społecznej wychodzono naprzeciw dodając do imienia księcia człon, który wskazywał albo na związek z przodkiem (patronim), albo na dział książęcy (określenie toponimiczne). Określenia dodatkowego przy imieniu księcia używano zwykle przy pierwszej wzmiance w tekście, w powiadomieniach o śmierci księcia, a także w sytuacjach uroczystych. 5. W tym okresie wieloelementowe formacje nazewnicze były syntaktycznie wolnymi związkami wyrazowymi, charakteryzującymi się swobodą w układzie poszczególnych elementów, możliwością przerwania kombinacji onimów przez inne człony zdania czy wyrazy niepełnoznaczne oraz wariantywnością morfologiczną komponentów. Wśród zestawień antroponimicznych czołowe miejsce zajmują nazwy dwuelementowe. Identyfikacja książąt opierała się na dwóch formułach: neutralnej imię + patronim (Всеволодъ Мьстиславичь) oraz formule o ograniczonym zasięgu społecznym imię + określenie toponimiczne (Ярославъ Черніговьскій). W antroponimii szlacheckiej najbardziej typowym było zestawienie imię + patronim (Иванъ Жирославичь), mniej typowym imię + przezwisko (Добрыня Долгій). Określenie toponimiczne w nazwach dwuelementowych szlachty pojawia się dopiero w XIV w. 6. Formuły trzyelementowe używane były rzadko i tylko w środowisku książęcym, opierały się na najbardziej powszechnej formule dwuelementowej imię + patronim, do której dodawano trzeci komponent, zazwyczaj propatronim (Изяславъ Мьстиславичь вънукъ Володимерь) lub określenie odmiejscowe (Ярославъ Всеволодичь князь Черниговьскій). XV–XVIIІ wiek 1. Na początku XV w. nazwiska zwyczajowe przedstawicieli ukraińskiej warstwy uprzywilejowanej obejmowały rodzinę i były już dziedziczne, a zasób głównych środków morfologicznych i struktura najczęstszych formuł nominacyjnych znane były w epoce wcześniejszej. 2. Аntroponimia Rurykowiczów i Giedyminowiczów, potomków udzielnych książąt litewskich, książąt pochodzenia tureckiego oraz książąt o nieustalonym pochodzeniu, tworzących elitę dawnego społeczeństwa ruskiego, unaocznia językowo-kulturową oraz religijną asymilację potomków ich protoplastów, a zarazem znaczne podobieństwo do nazewnictwa pozostałej części stanu uprzywilejowanego, ale nie tożsamość. Najważniejsze różnice dotyczą modeli, na których w XV w. oparta była identyfikacja, a także braku w antroponimii książęcej pewnych morfologicznych typów nazw odnotowanych tylko u szlachty oraz obecności formuł antroponimicznych zarezerwowanych dla książąt, a związanych z historią ich dynastii. 3. W ciągu XV–XVIIІ w. identyfikacja książąt i pozostałej części szlachty w XVІ–XVІІІ w. była oparta na bardzo produktywnym wzorcu nazwiska odmiejscowego na -s’kyj/-c’kyj (Жаславский, Несвѣцкий), przy znacznym udziale formacji patronimicznych z formantem -owycz/-ewycz (Danilowicz, Promczejkowicz). W XV w. najważniejszą rolę w nominacji szlachty odgrywały patronimy (Калєнниковичъ, Прокофьєвич), a syntetyczne i analityczne formacje toponimiczne (мнѧтиньскии; Zarnowieczski de Topolowka, сташко исъ давыдова) należały wówczas do powszechnie stosowanych środków nominacji. Potwierdzają to badania regionalne dawnego onomastykonu szlacheckiego – na jego tle wyróżnia się antroponimia szlachty przemyskiej, z bardzo wyraźną przewagą nazw na -s’kyj/-c’ky. Таk szybki wzrost ich popularności na Ukrainie w XV–XVIII w. można tłumaczyć, jak się wydaje, czynnikami pozajęzykowymi związanymi z wpływami międzyjęzykowymi i bliskimi kontaktami ze szlachtą polską, która była identyfikowana najczęściej za pomocą syntetycznych nazw odmiejscowych. 4. Jak już powiedziano, w XV w. identyfikacja szlachty była oparta na modelu nazwiska patronimicznego, zaś książąt na formacjach toponimicznych. W XVІ–XVIIІ w. patronimy stanowiły drugą co do wielkości grupę określeń poimiennych całego stanu uprzywilejowanego. Ich głównym typem strukturalno-gramatycznym były nazwy na -ycz, owycz/-ewycz – funkcjonowanie tych formacji nie było uwarunkowane ani czasowo, ani geograficznie. Inne to patronimy na -yn, -ow/-ew, -ak (tylko wśród szlachty przemyskiej w XVІI–XVIIІ w.), -k-, -еnko (tylko wśród szlachty kijowskiej w XVIІ w.), -*ęta w Dop. l. mn., nazwy w formie Dop. l. poj., а także antroponimy motywowane pełnymi i deminutywnymi postaciami imion. Patronimy sufiksalne i semantyczne okazały się cenną ilustracją jednotematowych i dwuczłonowych imion słowiańskich i rodzimych form ruskich, które zachowały się do dziś w niewielkiej liczbie. Podstawowe różnice morfologiczne między antroponimią książąt i pozostałej części stanu uprzywilejowanego dotyczą patronimów na -аk, -k-, -еnko oraz -*ęta w Dop. l. mn., które zapisano tylko w źródłach odnoszących się do szlachty. 5. Nieznaczną rolę w antroponimii całej warstwy uprzywilejowanej odegrały formacje odapelatywne i heraldyczne. 6. Chociaż badane źródła ilustrują dużą różnorodność sposobów nominacji, dają również pewne wyobrażenie o typowych modelach identyfikacyjnych Przeważały wśród nich dwukomponentowe, składające się z imienia i nazwiska historycznego: w XV w. і w XVIIІ w. wśród książąt (Фєдор Вишнєвєцкий, Бѣнко жѧбокрицки), w ciągu XV–XVIІІ w. wśród szlachty (Иван Путѧтич, Ивашко Мєлєшкович) oraz trzyelementowe w XVI–XVIІ w. w zapisach odnoszących się do książąt. Te ostatnie formuły antroponimiczne zazwyczaj zawierały aktualne patronimy na -owycz/-ewycz, były znane w całym stanie uprzywilejowanym w różnych regionach Ukrainy (Костεнтин Костεнтинович Ꙍстрозскии, Васи(л)я Миха(и)ловича Ружи(н)¬ско(г)[о], Нємира Богданович Хрєнницкий, ва(н)ка ста(н)ковичѧ дѧ(д)ко(в)ского). 7. Pozostałe zestawienia oprócz imienia i nazwy rodowej mieściły przyimkowe konstrukcje odmiejscowe (Станислав Вороницкии зо Збаража), a także przezwiska indywidualne (Iwan Masalski Muńcza, Василь Львович Глинський Сліпий Мамай) oraz rodzinne motywowane antroponimami założycieli rodów i innych sławnych przodków (Томаш Станіславович Война Воронецький), toponimami (Юрій Васильович Острозький Заславський/Жеславський), apelatywami (Jan Hroza Chowanski) czy nazwami herbów (Andrej Hołownia Ostrożeckij). Wśród nich znalazły się nazwy właściwe tylko książętom, dotyczące założycieli linii dynastycznych Rurykowiczów (Gedeon Swiatopołk Czet¬wer¬tynski) i Giedyminowiczów (Aleksander Korjatowicz Kurcewicz, Роман Кирикович Наримунтович Ружинський), jak również nazwy indywidualne związane z nadawaniem dzieciom w rodach książęcych takiego samego imienia chrzestnego (Семен Молодший (Maлий) Васильович Збаразький, Манівський, Семен Середній Васильович Збаразький). Pewnym fenomenem antroponimii warstwy uprzywilejowanej w Ukrainie są sposoby nominacji szlachty halickiej w XVІ–XVIІІ ст., oparte na formułach wieloelementowych, zawierających obok nazwiska historycznego na -‘skyj/-c’kyj formacje przezwiskowe. 8. W obydwu porównywanych stanach tendencja przechodzenia formacji poimiennych z ojca na dzieci zaznacza się w XV w., a późniejsze zapisy w formie niezmienionej potwierdzają ich dziedziczność i stabilizację, a co za tym idzie istnienie zwyczajowego nazwiska historycznego. Z drugiej jednak strony wariantywność morfologiczna niektórych ekscerptów ze źródeł XVІ w., zmienność nazw rodowych związana z rozgałęzieniem rodów i rozdrobnieniem majątków ziemskich, polegająca na zastąpieniu ich nowymi, które odnosiły się do linii pobocznych i z czasem były dziedziczone przez następne pokolenia, a także istnienie przezwisk indywidualnych, rodzinnych i rodowych świadczą o tym, że proces rozwoju systemu antroponimicznego nie był jeszcze w pełni zakończony. |
| dc.affiliation | Uniwersytet Warszawski |
| dc.affiliation | Prešovskej univerzity v Prešove |
| dc.affiliation.department | Lingwistyki Stosowanej |
| dc.affiliation.institute | Instytut Ukrainistyki |
| dc.affiliation.institute | Inštitút ukrajinistiky |
| dc.contributor.author | Mytnik, Irena |
| dc.contributor.author | Pakhomova, Svitlana |
| dc.date.accessioned | 2024-12-13T13:28:35Z |
| dc.date.available | 2024-12-13T13:28:35Z |
| dc.date.copyright | 2024-11-28 |
| dc.date.issued | 2024-11-29 |
| dc.description.accesstime | at_publication |
| dc.description.authorship | NoAuthorshipChapter |
| dc.description.editionsource | notedition |
| dc.description.finance | publication_act |
| dc.description.fininstitution | Fundusz Doskonałości Dydaktycznej, Uniwersytet Warszawski |
| dc.description.physical | 320 |
| dc.description.series | W kręgu języka, literatury i kultury / У колі мови, літератури і культури |
| dc.description.seriesnumber | 24 |
| dc.description.version | final_published |
| dc.format | |
| dc.identifier.bibliographicCitation | І. Митнік, С. Пахомова, АНТРОПОНІМІКОН УКРАЇНСЬКОГО ПРИВІЛЕЙОВАНОГО ПРОШАРКУ Х-ХVІІІ СТ., Warszawa-Siedlce: IKRiBL 2024 |
| dc.identifier.isbn | 978-83-68206-08-1 |
| dc.identifier.orcid | 0000-0002-9748-3314 |
| dc.identifier.orcid | 0000-0002-2872-2879 |
| dc.identifier.uri | https://repozytorium.uw.edu.pl//handle/item/160697 |
| dc.identifier.weblink | https://ikribl.com/biblioteka/ |
| dc.language | uk |
| dc.pbn.affiliation | linguistics |
| dc.pubinfo | Warszawa-Siedlce |
| dc.publisher | Instytut Kultury Regionalnej i Badań Literackich im. Franciszka Karpińskiego. Stowarzyszenie |
| dc.rights | FairUse |
| dc.sciencecloud | send |
| dc.share.type | PUBLISHER_WEBSITE |
| dc.subject.en | anthroponymic system |
| dc.subject.en | privileged class |
| dc.subject.en | means and ways of nomination |
| dc.subject.language | pl |
| dc.subject.pl | system antroponimiczny |
| dc.subject.pl | książęta i szlachta |
| dc.subject.pl | środki i sposoby nominacji |
| dc.title | АНТРОПОНІМІКОН УКРАЇНСЬКОГО ПРИВІЛЕЙОВАНОГО ПРОШАРКУ Х-ХVІІІ СТ. |
| dc.translation | nottranslation |
| dc.type | Monograph |
| dspace.entity.type | Publication |