Praca doktorska
Ładowanie...
Obrazowanie Zagłady. Narracje holokaustowe w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży
| dc.abstract.pl | Przedmiotem pracy jest analiza mówiących o Zagładzie Żydów polskich utworów literackich dla dzieci i młodzieży opublikowanych w XXI wieku, nazywanych przeze mnie narracjami holokaustowymi. Badania obejmują publikacje wydane między 2007 a 2020 rokiem – datę początkową określa publikacja pierwszej książki dla niedorosłych mówiącej o Zagładzie, czyli Kotki Brygidy Joanny Rudniańskiej, natomiast datę końcową wyznacza schyłek pierwszych dwóch dekad XXI wieku. Zasadniczym celem prowadzonych rozpoznań jest ustalenie, jak twórcy obrazują Zagładę w książkach kierowanych do młodych czytelników. Wskazanie rozwiązań narracyjnych zastosowanych w warstwie werbalnej i wizualnej, a także sposobów kreacji elementów perytekstowych pokazuje, jaki obraz Holokaustu trafia do odbiorców współczesnej polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej. Tak zarysowany cel wymagał postawienia pytań badawczych, którymi kieruję się w trakcie analizy i interpretacji materiału badawczego. Naczelne pytanie brzmi: jak konstruowane są literackie i wizualne obrazy postaci, przestrzeni i czasu (trzech ogniw współtworzących świat przedstawiony) oraz peryteksty, otaczające tekst właściwy? Z jednej strony ograniczam rozpoznania do wybranych aspektów każdej z kategorii, z drugiej – poszerzam przyjmowaną najczęściej w badaniach literaturoznawczych perspektywę skupioną na tekście głównym o analizę tytułów, ilustracji okładkowych, not wydawniczych czy wyklejek, a więc elementów, które budują narrację holokaustową książki, służą bowiem m.in. wytworzeniu w czytelniku oczekiwań przedlekturowych. Przyjęta metoda analizy opiera się na trzech filarach. Pierwszym i najważniejszym są narzędzia narratologiczne szczególnie istotne dla udzielenia odpowiedzi na pytanie o to, jak w XXI wieku w Polsce tworzone są narracje holokaustowe dla dzieci, w tym takie ich elementy, jak postać, przestrzeń, fokalizacja czy formuły początku i zakończenia. Drugim są badania nad postpamięcią – zastosowanie tej perspektywy pozwala określić jakie wyobrażenia na temat przeszłości są powielane przez pokolenia twórców niebędących świadkami Zagłady w utworach kierowanych do kształtujących się przedstawicieli kolejnych pokoleń. Trzecim są studia nad ideologią stojącą za tekstami literatury dziecięcej, które – jak przyjąłem – reprezentują poglądy autora, ilustratora, wydawcy czy instytucji. Pierwszy rozdział poświęcony jest analizie postaci literackich, zarówno dzieci, jak i dorosłych (Polaków, Żydów i Niemców), a także zwierząt i roślin (bohaterowie subdziecięcy). Wychodząc od założenia o mimetycznej naturze występujących w książkach postaci, prowadzę dociekania nad kwestiami tożsamości, a także fokalizacji i sprawczości, związanej z nierówną relacją między dziećmi a dorosłymi. W rozdziale pojawiają się rozważania o literackich obrazach postaci historycznych (Janusz Korczak, Irena Sendlerowa) i licznych, zanonimizowanych i odczłowieczonych niemieckich żołnierzy. Jak wykazałem, autorzy ustosunkowują się w swoich utworach nie tylko do wydarzeń historycznych, ale też kwestii związanych ze stereotypami narodowymi i nietolerancją. Zwraca uwagę typizacja postaci: Polacy są dobrzy i pomocni, Żydzi słabi i pozbawieni sprawczości, a Niemcy źli i agresywni. Kluczowe dla narratologicznych analiz wydają się fokalizacja i sprawczość, tak dziecięcych, jak subdziecięcych i dorosłych bohaterów. W rozdziale drugim badam kreacje przestrzeni, w tym werbalnych i wizualnych obrazów getta, a także domu i kryjówki. Kluczowe znaczenie w charakterystyce przestrzeni ma mur getta, stanowiący jednocześnie granicę między dzielnicą zamkniętą a tzw. aryjską stroną, a przejście między nimi to stały punkt fabularny. To, co poza gettem, dzielę na przynoszącą niepewność bohaterom miejską przestrzeń tzw. strony aryjskiej oraz – pojawiający się najrzadziej – zamknięty ogrodzeniem teren obozu zagłady. W getcie porównywanym do piekła nie brakuje jednak topofilii (dom, biblioteka) oferujących bezpieczeństwo bohaterom, choć jest to zawsze bezpieczeństwo pozorne, podobnie jak pozorne jest oswojenie przestrzeni getta przez protagonistów. Obok oswojenia pojawia się także motyw adaptacji miejsc nieprzyjaznych, w czym pomagają pokłady wyobraźni: jej efekty czytelnicy dostrzec mogą nie tylko w warstwie werbalnej, ale również wizualnej, w tym na zamieszczanych w książkach mapach. Elementy kartograficzne są ważne również ze względu na budowanie relacji między przeszłością i teraźniejszością znaną odbiorcy. Rozdział trzeci poświęcony jest kreacji czasu. Analizuję formuły początku i zakończenia utworów, następnie przechodzę do rozważań o wykorzystaniu konwencji podróży w czasie. Przeprowadzona analiza wykazała, że formuły początku wprowadzają czytelnika w świat przedstawiony, a także niosą za sobą antywojenne przesłanie. Formuły zakończenia stanowią finał, z którym odbiorca jest pozostawiony po lekturze i zwykle jest to zakończenie szczęśliwe, choć zmącone. Najczęściej obok zamknięcia strukturalnego, a więc rozwiązania akcji, pojawia się bowiem otwarcie psychologiczne, gdy bohaterom udaje się przeżyć Szoa, ale ich sytuacja emocjonalna nie jest ustabilizowana – do końca życia muszą mierzyć się z traumą przeszłości. Ponadto autorzy często podejmują w swoich utworach motyw czasu, także na poziomie konstrukcyjnym motyw ten jest eksploatowany, gdy twórcy decydują się na kompozycję szkatułkową lub wykorzystanie motywu podróży w czasie – zabiegi te służą zapewnieniu czytelnika o zbliżającym się szczęśliwym zakończeniu, mają więc także znaczenie dla doświadczenia lekturowego dziecięcego odbiorcy. Rozważania prowadzone w rozdziale czwartym – poświęconym perytekstom, takim jak tytuły, ilustracje okładkowe, noty wydawniczym i wyklejki – wykazały, że są to równie istotne elementy tworzące narracje holokaustowe co teksty właściwe. W przeanalizowanych elementach rzadko padają słowa „Zagłada”, „Szoa” i „Holokaust” – preferowane są omowne określenia lub brak jednoznacznego wskazania na temat utworu, a wrażenie na czytelniku zrobić ma pierwsza strona okładki, stanowiąca pierwszy sygnał o treści książki, tym samym pobudzając oczekiwania odbiorcy, a także rysując wstępne interpretacyjne sensy. Rola perytekstów w przypadku utworów prozy historycznej jest istotna ze względu na legitymizowanie prawdziwości snutej opowieści, jakie dają kontekstowo włączone w obręb woluminu fotografie, informacje faktograficzne, przypisy i bibliografia. Peryteksty stanowią także rezerwuar autorskich i wydawniczych intencji, twórcy nierzadko wprost adresują do czytelnika przekaz dotyczący sensu powstania publikacji. W zakończeniu zebrane w poprzednich częściach pracy obserwacje i wnioski rozważam w kontekście ideologii zawartych w narracjach holokaustowych dla dzieci. Wybrane aspekty, zwracające uwagę tak badaczy, jak krytyków, osadzam w kontekście wyobrażeń i oczekiwań wobec twórczości dla młodych odbiorców, a także literackich reprezentacji Zagłady. Zawarte w rozprawie rozważania pokazały, jak złożona, nieoczywista, nieraz stojąca w opozycji do powszechnie uznanych za dziecięcą jest natura publikowanych w Polsce w XXI wieku książek. Mimo krótkotrwałej obecności tematu Zagłady w obszarze polskiej literatury dziecięcej dostrzec można szerokie spektrum zabiegów narracyjnych, w tym stawianie w roli bohaterów i narratorów dzieci i dorosłych, ale też zwierząt i roślin. Także różnorodność konwencji, w tym obecność rozwiązań charakterystycznych dla literatury fantastycznej wskazują, że polscy twórcy szukają różnych form ekspresji, by opowiedzieć dziecięcym odbiorcom o Szoa. O swoistości analizowanych utworów świadczy to, że autorzy rzadko przywołują i objaśniają obrazy wykorzystujące topikę holokaustową, częściej skupiając się na subiektywnym spojrzeniu dziecięcego bohatera, z pewną naiwnością relacjonującego widziane sceny i zasłyszane słowa. Tym samym twórcy zbliżają tekst do czytelnika, którego wiedza na temat Zagłady może być mocno ograniczona. |
| dc.abstract.pl | In the dissertation, I analyse children’s and youth literature works about the Shoah published in the 21st century, which I describe with a term ‘Holocaust narratives.’ The study covers books published between 2007 and 2020 – the first date is determined by the publication of the first book for youth dealing with the Holocaust theme, that is, Joanna Rudniańska’s Kotka Brygidy [Brygida’s Kitten], while the end date is determined by the end of the second decade of the 21st century. The main aim of the research is to determine how authors imagine or represent the Holocaust in books aimed at young readers. Identifying and analysing the narrative devices used in the verbal and visual texts, as well as the ways of creating peritextual elements, shows what kind of Holocaust images reach the audience of contemporary Polish children’s and youth literature. To reach this aim, it was necessary to pose research questions that guide me in the analysis and interpretation of the corpus. The main research question is: how are the literary and visual images of protagonists, space and time (the three elements that create the fictional world) as well as peritexts that surround the main text constructed? On the one hand, therefore, I have limited the scope of the research to selected aspects of each category; on the other hand, I am extending the perspective usually used in literary studies focused on the main text in order to cover also the peritexts such as titles, cover illustrations, publishing notes or blurbs, i.e., elements that build the Holocaust narrative of the book, as – among other things – they create reader expectations of the work. My method is based on three pillars. The first and most important are narratological tools particularly relevant to answering the question of how Holocaust narratives for children are created in 21st century Poland, including literary components such as characters, space, focalization, or beginning and ending formulas. The second is post-memory – the use of this perspective enables to determine what images of the past are reproduced by generations of authors who did not witness the Holocaust in works addressed to the emerging subsequent generations. The third pillar, which develops further research perspectives, is the study of ideology in children’s literature works, and how it expresses the point of view and beliefs of the author, illustrator, publisher, or institution. In the first chapter, I analyse literary characters, both children and adults (Poles, Jews, and Germans), as well as animals and plants (sub-child characters). Starting from the assumption of the mimetic nature of literary characters, I investigate issues such as identity, focalization, and agency related to the unequal relationship between children and adults. The chapter considers literary depictions of historical figures (Janusz Korczak, Irena Sendlerowa) and numerous but anonymised and dehumanised German soldiers. As I have shown, the authors address not only historical events but also issues related to national stereotypes and intolerance. Moreover, characters most often represent particular types: Poles are good and helpful, Jews are weak and lack agency, and Germans are evil and aggressive. As this chapter shows, focalization and agency of child, subchild, and adult characters seem to be crucial for narratological analyses. In chapter two, I investigate the creation of space, including verbal and visual images of the ghetto, home, and hiding place. Of great importance is the ghetto wall, which serves as a barrier between the enclosed quarter and the so-called Aryan side. The world outside of the ghetto as depicted in the books includes prevalently two spaces: the urban space of the so-called Aryan side, which offers nothing but uncertainty to the protagonists, and the area of the extermination camp which appears the least frequently in the works taken into investigation. The analyses showed that the literary world is divided into two parts (the ghetto and the socalled Aryan side), and the transition between them is a crucial plot event. In spite of the fact that the ghetto was compared to hell, one may find there also the signs of topophilia (a house, a library) that offers security to the protagonists, although always apparent security, just as apparent is the taming of the ghetto space by the protagonists. Characters also adapt unfriendly spaces and places thanks to their imagination: its effects can be seen not only in the verbal text but also in the illustrations, including maps. Cartographic elements are also important in terms of building a relationship between the past and the present familiar to the viewer. Chapter three is devoted to the time. First, I analyse the beginning and ending formulas of the work, then move on to consider the use of the time travel motif. The analysis carried out has shown that the formulas of the beginning introduce the reader to the literary world and carry an anti-war message. The ending formulas provide a final with which the viewer is left after reading: it is usually a happy ending, albeit a disturbed one. Indeed, often, alongside the structural closure, i.e., the resolution of the plot, there is a psychological aperture, when the characters manage to survive the Shoah, but their emotional situation is not stabilised, and they must face the trauma of the past for the rest of their lives. In addition, authors often take up the time motif in their works, also on a compositional level or when the time-travel motif is applied. These narrative choices serve to reassure the reader of an imminent happy ending and are therefore also important for the reading experience of the child reader. Chapter four, devoted to peritexts such as titles, cover illustrations, publisher’s notes, and endpapers, showed that these are just as important elements of the Holocaust narratives as the main text. In the elements analysed, the words ‘Holocaust,’ ‘Shoah’ and ‘Holocaust’ are seldom mentioned – a preference is given to implicit terms, or a clear indication of the theme of the work is absent; therefore, the impression on the reader is to be made by the cover, which signals the content of the book, thus stimulating the reader’s expectations and triggering preliminary interpretations. In the case of historical prose, the role of peritexts is highly important because they legitimate accuracy of the story (especially photographs, footnotes, and bibliography). Peritexts are also a source of authorial and editorial intentions in which creators often directly address the reader. In conclusion, I consider the observations and conclusions collected in the previous sections of the paper in the context of the ideologies of Holocaust narratives for children. I set selected aspects that draw the attention of researchers and critics in the context of perceptions and expectations of works for young audiences, as well as literary representations of the Holocaust. The dissertation shows that Holocaust books for children and youth published in Poland in the 21st century are complex and often stand in opposition to what is commonly regarded as children’s literature. Despite the short-lived presence of the topic in the field of Polish children’s literature, a wide range of narrative devices can be identified, including introduction of children and adults, but also animals and plants, as protagonists and narrators. The variety of conventions, including solutions characteristic of fantasy literature, also indicate that Polish authors do not confine themselves to a single scheme, but rather seek new forms of expression to address a child audience about the Shoah. The peculiarity of the analysed works is evidenced by the fact that the authors rarely evoke and explain images using the Holocaust topology, more often focussing on the subjective view of the child protagonist, with a certain naivety reporting on the scenes seen and words heard. In doing so, the authors bring the text closer to the reader, whose knowledge of the Holocaust may be severely limited. |
| dc.affiliation.department | Wydział „Artes Liberales” |
| dc.contributor.author | Rybak, Krzysztof |
| dc.date.accessioned | 2023-11-10T15:17:23Z |
| dc.date.available | 2023-11-10T15:17:23Z |
| dc.date.defence | 2023-11-30 |
| dc.date.issued | 2023-11-10 |
| dc.description.additional | Link archiwalny https://depotuw.ceon.pl/handle/item/4747 |
| dc.description.promoter | Leszczyński, Grzegorz |
| dc.identifier.uri | https://repozytorium.uw.edu.pl//handle/item/4747 |
| dc.language.iso | pl |
| dc.rights | ClosedAccess |
| dc.subject.pl | parateksty |
| dc.subject.pl | ideologia |
| dc.subject.pl | postpamięć |
| dc.subject.pl | narracja |
| dc.subject.pl | Holokaust |
| dc.subject.pl | Szoa |
| dc.subject.pl | Zagłada |
| dc.subject.pl | literatura dziecięca i młodzieżowa |
| dc.subject.pl | literatura polska |
| dc.subject.pl | paratexts |
| dc.subject.pl | ideology |
| dc.subject.pl | postmemory |
| dc.subject.pl | narrative |
| dc.subject.pl | Holocaust |
| dc.subject.pl | Shoah |
| dc.subject.pl | children’s and youth literature |
| dc.subject.pl | Polish literature |
| dc.title | Obrazowanie Zagłady. Narracje holokaustowe w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży |
| dc.title.alternative | Imaging the Shoah: Holocaust Narratives in Polish Children’s and Young Adult Literature |
| dc.type | DoctoralThesis |
| dspace.entity.type | Publication |