Construção e expressão da identidade afro-brasileira em Cadernos Negros – perspectiva interdisciplinar

Tematem rozprawy jest analiza sposobów konstruowania i wyrażania tożsamości afrobrazylijskiej w serii literackiej Cadernos Negros, w latach 1978-2018, obejmujących publikację 42 zeszytów poezji i opowiadań. Seria CN powstała w São Paulo, w roku 1978, i należy do nurtu afrobrazylijskiego literatury brazylijskiej. Z biegiem lat, okazała się najważniejszą i najbardziej długotrwałą inicjatywą literacką tego typu w kraju, przyczyniając się do konsolidacji literatury afrobrazylijskiej i rozwoju myśli krytyczno-teoretycznej na jej temat. Projekt literacki grupy Quilombhoje od początku miał ambicje przyczynić się do zmian społecznych, uświadomienia czarnoskórego czytelnika i wzmocnienia jego tożsamości etnicznej. W celu analizy wymiaru tożsamościowego tekstów opublikowanych w CN, przyjęta została interdyscyplinarna perspektywa badawcza, osadzona w nurcie studiów postkolonialnych i dekolonialnych. Afrobrazylijski proces tożsamościowy oraz twórczość literacka czarnoskórych autorów postrzegane są jako zjawiska zachodzące w ramach systemu władzy, wypływającego z projektu zachodniej nowoczesności. W ramach tego systemu, kategoria rasy, stanowi jeden z podstawowych czynników strukturyzujących sieć różnorodnych i heterogenicznych hierarchii społecznych i kulturowych. (Quijano 2005) (Grosfoguel 2008) Druga z przyjętych osi metodologicznych objęła studia postkolonialne i Cultural Studies, skupiając się na badaniu procesu kształtowania tożsamości zbiorowych i jednostkowych, w tym tożsamości etnicznej i tożsamości grup podporządkowanych. (Hall 2000, 2005) (Appiah 2000) (Ferreira 2004) (Pinho 2004) Analizie poddane zostały wybrane wiersze i opowiadania. Zbadano jakie elementy afrobrazylijskiego procesu tożsamościowego zostały w nich uwzględnione i jakie strategie literackie zostały zastosowane w celu wyrażenia tejże tożsamości. Porządkują się one wokół osi tematycznych obejmujących zróżnicowane wymiary procesu kształtowania tożsamości afrobrazylijskiej, w tym: rekonstrukcję afrobrazylijskiej spuścizny historycznej, kulturowej i religijnej, poszukiwanie łączności z mityczną Afryką, kolebką czarnej diaspory, cielesność i erotyzm, relacje dotyczące rasizmu i ucisku ludności czarnoskórej, jak również, wynikający z tego opór, bunt oraz wysiłki zmierzające do przezwyciężenia sytuacji podporządkowania, ku pełnemu wyzwoleniu. W wyniku analizy zaobserwowano, iż seria omawia szereg zjawisk obecnych w afrobrazylijskim procesie tożsamościowym, uwidaczniając jego złożoność, (nie)ciągłość i wieloznaczność i opracowując w tym celu różnego rodzaju strategie literackie. Pisarze próbują przekroczyć dominujące modele i kody językowe oraz stworzyć nowy zbiór odniesień afirmujących afrobrazylijskość. Ich propozycje literackie, powstałe na marginesie literatury brazylijskiej, wchodząc w dialog z tradycją literacką z pozycji grupy podporządkowanej, wpisują się w koncepcję myśli granicznej opisanej przez Mignolo (2003). W ten sposób literatura afrobrazylijska realizuje projekt ekologii wiedzy, autorstwa Santos’a (2008, 2009), poprzez włączenie do przestrzeni literackiej praktyk kulturowych, pamięci i wiedzy tworzonej przez grupy podporządkowane i zmarginalizowanej wewnątrz zachodnich struktur wiedzy. Przeprowadzone badania ukazały, że zarówno kształtowanie tożsamości afrobrazylijskiej, jak i narodziny i konsolidacja afrobrazylijskiego nurtu w literaturze, powinny być postrzegane jako projekty kontrhegemoniczne, ukazujące drugie (ukryte) oblicze projektu nowoczesności oraz trwanie kolonialności. Jako takie, kwestionują one zachodnią epistemologię i poszukują rozwiązań i środków mających na celu przezwyciężenie sytuacji podporządkowania narzuconej ludności czarnoskórej. W ten sposób, zmierzają one do dekolonizacji relacji społecznych i relacji władzy wewnątrz społeczeństwa brazylijskiego, jak również dekolonizacji samej literatury brazylijskiej.

The theme of the thesis is the analysis of the modes of construction and expression of Afro-Brazilian identity in the literary series Cadernos Negros, in the period between 1978-2019, in which 42 issues of poetry and short stories were published. The series, created in São Paulo in 1978, belongs to the Afro-Brazilian strand of Brazilian literature. It turned out to be the most important and long-lasting literary initiative of its kind in the country, contributing to the consolidation of Afro-Brazilian literature and the development of critical-theoretical reflection on it. The literary project of the Quilombhoje group, responsible for the creation of the CN's, from the very beginning, aimed to contribute to social transformation, raising the black reader's awareness and strengthening his or her ethnic identity. For the analysis of the identity dimension of CN, we adopted an interdisciplinary methodological perspective, situated in the scope of post-colonial and decolonial studies. The Afro-Brazilian identity process and the literary production of black writers were studied as phenomena taking place within the system of social, political and cultural relations structured by the coloniality of power, inserted in the project of western modernity. Within this system, the category of race is established as one of the main factors structuring the network of multiple and heterogeneous social and cultural hierarchies (Quijano 2005) (Grosfoguel 2008) The second methodological axis encompassed post-colonial studies and Cultural Studies, focused on the processes of construction of collective and individual identities, including ethnic and subaltern identities (Hall 2000, 2005) (Appiah 2000) (Ferreira 2004) (Pinho 2004) In the analysis of the selected short stories and poems, we observed which elements of the identity process were contemplated in them and which literary strategies were adopted in order to express the Afro-Brazilian identity. The analysis was organized around the thematic axes that explore different dimensions of the process of the construction of Afro-Brazilian identity which include, among others: the reconstruction of the Afro-Brazilian historical, cultural and religious legacy and the search for a mythical Africa, the common cradle of the black diaspora, black corporeality and eroticism, the denunciation of racism and oppression experienced by the black population, followed by the declaration of revolt and the efforts to overcome the subordinate condition towards full liberation. The analysis allowed us to observe that the CN series thematizes a series of phenomena present in the Afro-Brazilian identity process, revealing its complexity, the inherent (dis)continuities and ambiguities, and assuming different strategies to express black identity. The writers seek to transgress the dominant models and codes and construct an alternative frame of reference, based on the affirmation of Afro-Brazilianity. Their literary proposals, arising in the gaps of the dominant literary field, by dialoguing with the literary tradition from a subaltern locus, are inscribed in the notion of liminal thinking conceived by Mignolo (2003). They also implement the ecology of knowledges project, conceived by Santos (2008, 2009), by including in literature the cultural practices, memories, and knowledges produced from a subaltern locus and marginalized by Western knowledge structures. The research developed in the thesis shows that both the formation of black identity and the emergence and consolidation of the Afro-Brazilian literature develop as counter-hegemonic projects, which unveil the hidden face of modernity and the permanence of coloniality, question Western epistemology and seek solutions and resources to overcome the subalternity imposed on the Afrodescendant population. Thus, they aim at the decolonization of social power relations within Brazilian society, as well as at the decolonization of the Brazilian literary field.

O tema da tese é a análise dos modos de construção e expressão da identidade afro-brasileira na série literária Cadernos Negros, no período entre 1978-2019, em que foram publicados 42 números de poesia e contos, alternadamente. A série, criada em São Paulo, em 1978, pertence à vertente afro-brasileira da literatura brasileira. Ela revelou-se a mais importante e mais duradoura iniciativa literária deste tipo no país, contribuindo para a consolidação da literatura afro-brasileira e o desenvolvimento da reflexão teórico-crítica acerca dela. O projeto literário do grupo Quilombhoje, responsável pela criação dos CN, desde o início, visava contribuir para uma transformação social, conscientizando o leitor negro e fortalecendo a sua identidade étnica. Para a análise da dimensão identitária dos textos publicados nos CN, adotamos uma perspectiva metodológica interdisciplinar, situada no âmbito dos estudos pós-coloniais e decoloniais. O processo identitário afro-brasileiro e a produção literária dos escritores negros foram estudados como fenômenos a decorrer dentro do sistema das relações sociais, políticas e culturais estruturadas pela colonialidade de poder, inserido no projeto da modernidade ocidental. Dentro desse sistema, a categoria de raça, estabelece-se como um dos principais fatores da estruturação da rede de múltiplas e heterogêneas hierarquias sociais e culturais. (Quijano 2005) (Grosfoguel 2008) O segundo eixo metodológico abrangeu aos estudos pós-coloniais e Estudos Culturais, focados nos processos da construção das identidades coletivas e individuais, incluindo as identidades étnicas e subalternas. (Hall 2000, 2005) (Appiah 2000) (Ferreira 2004) (Pinho 2004) Na análise dos contos e poemas selecionados, observamos quais os elementos do processo identitário foram neles contemplados e quais estratégias literárias foram adotadas pelos escritores a fim de expressar a identidade afro-brasileira. A análise foi organizada em torno dos eixos temáticos que exploram diferentes dimensões do processo da construção da identidade afro-brasileira que abrangem, entre outros: a reconstrução do legado histórico, cultural e religioso afro-brasileiro e busca por uma África mítica, berço comum da diáspora negra, a corporeidade negra e a eroticidade, a denúncia do racismo e da opressão vivenciada pela população negra, seguida pela declaração de revolta e os esforços para superar a condição subalterna, rumo à plena libertação. A análise permitiu observar que a série CN tematiza uma série de fenômenos presentes no processo identitário afro-brasileiro, revelando a sua complexidade, as (des)continuidades e ambiguidades inerentes e assumindo diferentes estratégias para expressar a identidade negra. Os escritores procuram transgredir os modelos e códigos dominantes e construir um quadro de referências alternativo, baseado na afirmação da afro-brasilidade. As suas propostas literárias, surgidas nas brechas do campo literário dominante, ao dialogar com a tradição literária a partir de um lócus subalterno, inscrevem-se na noção de pensamento liminar concebida por Mignolo (2003). Elas também realizam o projeto da ecologia de saberes, idealizado por Santos (2008, 2009), por incluir na literatura as práticas culturais, memórias e saberes produzidos a partir de um lócus subalterno e marginalizados pelas estruturas de saber ocidentais. A pesquisa desenvolvida na tese mostra que, tanto a formação da identidade negra, quanto o surgimento e a consolidação da vertente afro-brasileira da literatura, desenvolvem-se como projetos contra-hegemônicos, que desvelam a face oculta da modernidade e a permanência da colonialidade, questionam a epistemologia ocidental e buscam soluções e recursos para superar a subalternidade imposta à população afrodescendente. Sendo assim, elas visam a decolonização das relações sociais de poder no meio da sociedade brasileira, como também a decolonização do campo literário brasileiro.