Miasto i pisarz. Gdańsk i jego historia w prozie Stefana Chwina.

Przedmiotem zainteresowania niniejszej dysertacji jest fenomen Gdańska w twórczości Stefana Chwina. Gdańsk jest miastem urodzenia pisarza i zarazem jednym z bohaterów jego prozy. W swojej pracy koncentruję się na ukazaniu związków i konfrontacji międzykulturowych zachodzących w Gdańsku, problematyce tożsamości (miasta i jego mieszkańców) i swoistych znakach kultury (takich jak miejsca i rzeczy), przez które „przemawia” historia tego miasta. Do zajęcia się tą problematyką skłoniły mnie moje zainteresowania: fascynacja miejscami, miastem i literaturą oraz ukończone studia: polonistyka i kulturoznawstwo międzynarodowe. Praca ta stanowi kontynuację moich naukowych poszukiwań z pogranicza badań historyczno-literackich, antropologicznych i kulturowych. Szczególnie interesują mnie zagadnienia związane z tworzeniem opowieści o miejscach oraz udziałem pojęć takich, jak: miasto-palimpsest, miejsce autobiograficzne, migracje i tęsknota za utraconym miejscem, a także potrzeba oswojenia i zbudowania swojego nowego miejsca w przestrzeni. Z uwagi na wyraźną obecność miasta, jego opisywanie i poddawanie mityzacji, w dotychczasowych ujęciach naukowych utwory prozatorskie Chwina (szczególnie te z lat 90.) wpisywane były w nurt tzw. „literatury małych ojczyzn”. Znajdujemy tutaj literacki opis miasta, które kiedyś stanowiło element tożsamości niemieckich bohaterów-wygnańców, jak i miasta, którego przestrzeń i historia podlegają swoistemu rozpoznawaniu i oswajaniu przez nowych mieszkańców. Coraz częściej jednak, także za sprawą samego autora, uważa się Chwina za pisarza, dla którego nie miejsce (Gdańsk) jest kategorią nadrzędną, ale stawianie pytań i refleksja nad duchowymi dylematami współczesnego człowieka. Dlatego też w kolejnych utworach prozaika, Gdańsk „rozpoznany”, zamienia się w miasto mityczne i symboliczne, którego historia, przestrzeń, miejsca i przedmioty pomagają stawiać pytania o istotne problemy współczesnego świata i człowieka. W utworach Chwina pojawiają się zatem rozważania na temat tak ważnych kategorii jak: wiara, nihilizm, władza, piękno, moralność, dobro, zło itd. Teksty stanowiące materiał badawczy, to wybrane utwory prozatorskie Stefana Chwina: Dolina Radości, Hanemann, Krótka historia pewnego żartu (Sceny z Europy Środkowowschodniej), Panna Ferbelin i Złoty pelikan. Literaturę uzupełniającą i kontekst dla powieści stanowią: Kartki z dziennika, Dziennik dla dorosłych oraz eseje: Ratusz i Katedra, Powieść i doświadczenie środkowoeuropejskie, Miasto. Dlaczego akurat Gdańsk, ten bohater, czy też element twórczości Chwina stał się tematem niniejszej rozprawy? Ewa Rewers określiła wiek XX jako wiek przestrzeni. Relacje między przestrzenią a różnymi dziedzinami wiedzy, wpisują się we współczesne dyskursy naukowe, stanowiąc jedno z bardziej interesujących zagadnień. Szczególną rolę odgrywa tu przestrzeń miejska, w której formuje się dzisiaj „przestrzenny porządek ludzkiej egzystencji; czytając miasto (…), odczytujemy i analizujemy równocześnie świat, w którym żyjemy”. Przestrzeń miejska jest zarazem opowieścią o czasie minionym, jak i lustrem teraźniejszości. Odczytywanie przestrzeni jest z kolei szczególnie interesujące w tzw. „narracjach miejskich” wpisujących się na gruncie literaturoznawstwa w szeroko rozumiany nurt geopoetyki. W utworach Chwina miastem poddawanym nieustającemu (roz)poznawaniu jest właśnie Gdańsk. W swojej dysertacji zestawiam utwory prozatorskie Chwina, aby prześledzić sposób funkcjonowania miasta i jego obecność na kartach powieści. Celem pracy jest ukazanie sposobu, w jaki pisarz postrzega Gdańsk (jakie znaczenia nadaje on miastu swego urodzenia) i jaki portret Gdańska (wraz z jego historią, miejscami, wypełniającymi jego przestrzeń przedmiotami oraz mieszkańcami) wyłania się z jego utworów. Za metodę badawczą służy analiza tekstów oraz ich interpretacja historyczno-literacka w kontekście badań kulturoznawczych (z pogranicza antropologii i socjologii literatury). Podstawą do refleksji jest dychotomia: pisarz i miasto. Jak miasto wpływa na twórcę, jak go inspiruje i jak pisarz ową inspirację, czy też fascynację miejscem wykorzystuje. Jak pisarz buduje obraz miasta, tworząc z niego wręcz osobnego bohatera swej prozy. Dysertacja składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy rozdział poświęcony jest osobie pisarza – Stefana Chwina. Przedstawiony jest tutaj jego krótki rys biograficzny oraz twórczość prozatorska. Zasygnalizowany jest również kontekst – kategoria miejsca autobiograficznego, w którym analizowana jest twórczość Chwina i który znajduje swoje odzwierciedlenie w jego sposobie portretowania miasta. Rozdział drugi poświęcony jest miastu. Zaprezentowane są tutaj najważniejsze fakty z dziejów Gdańska oraz ukazanie miasta między mitami a rzeczywistością. Scharakteryzowane są trzy najważniejsze mity historyczne dotyczące Gdańska: polskość, niemieckość oraz wielokulturowość, a także mit Gdańska literackiego. Zarysowanie historii miasta stanowi istotny punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat sposobu przedstawienia tego miasta w prozie Stefana Chwina. Pozwala ono bowiem postawić kolejne pytania, o to, jak specyfika miejsca wpływa na zamieszkującą ją społeczność, jak tożsamość miasta ujawnia się w jego topografii, miejscach, przedmiotach. Tej problematyce poświęcone są trzy kolejne rozdziały dysertacji opatrzone wspólnym tytułem Gdańsk (według) Chwina, stanowiące zasadniczą część prezentowanej pracy. Poddane w nich zostały analizie trzy – ważne także z punktu widzenia tożsamości Gdańska – kategorie. Są to: ludzie (bohaterowie, „dawni” i „nowi” mieszkańcy miasta), miejsca (tu także pojęcie przestrzeni i miasta) oraz rzeczy (przede wszystkim przedmioty codzienne, a szczególnie poniemieckie). Te trzy kategorie są zasadniczym elementem tożsamości miasta i z nich właśnie wyłania się powieściowy Gdańsk. We wszystkie te elementy/kategorie świata przedstawionego, wpleciona jest historia. Przy czym wydarzenia, historyczne, fakty z życia miasta, a zatem tzw. Wielka Historia, są tutaj tłem. Chwin akcent kładzie na tzw. mikrohistorię, historię prywatną, zwykłych ludzi, mieszkańców miasta. Rozprawę niniejszą kończy podsumowanie wcześniejszych analiz i rozważań, które można ująć w następujące punkty. 1. Gdańsk jest dla Chwina nie tylko miejscem urodzenia i zamieszkania, ale także miejscem inspirującym. 2. Pisanie o Gdańsku to sposób na rozpoznanie i oswojenie miejsca oraz przywracanie pamięci o dawnych mieszkańcach miasta (tu szczególnie wpisują się utwory z lat 90. XX wieku) i jego niemieckiej przeszłości. 3. Sposób przedstawienia Gdańska – to autorska wizja, zmierzająca w stronę kreacji, mityzacji gdańskiej przestrzeni. 4. Gdańsk nie jest jednocześnie celem samym w sobie. Jako miasto już rozpoznane, staje się – w kolejnych powieściach – swoistą przestrzenią symboliczną, w którą wpisane są wydarzenia ilustrujące dylematy pisarza odnośnie kondycji współczesnego człowieka (duchowe, światopoglądowe, teologiczne, dotyczące dobra i zła, życia i śmierci, władzy, miłości ,itp.). To sprawia, że opowieść o Gdańsku przemienia się w prozie Chwina w swoistą (auto)biografię duchową pisarza.

The main subject of this thesis is the phenomenon of Gdańsk in the prose of Stefan Chwin. Gdańsk is both the birthplace of the writer and one of the characters of his prose. In my work I focus on the connections and intercultural confrontations taking place in Gdańsk, the problem of identity (both of the city and of its inhabitants) and specific cultural signs (such as places and things), through which the history of this city “speaks”. These issues became an area of my concern due to my personal interests: of places, of city and literature, as well as because of the studies I had finished: polish philology and international cultural studies. This thesis is the continuation of my scientific search through the fields of historical, literary, anthropological, and cultural studies. The most interesting for me are issues of telling a story about places, including a specific “space mythology” and concepts of a palimpsest-city, autobiographical place, migrations and the longing for the lost place, as well as the need of taming and building up one's own place in the space. Considering a clear presence of the city, its description and “mythologization”, the up to date scientific view attributes the prose of Chwin (especially the novels from 1990s) to the so-called “literature of small motherlands”. We find here both a literary description of the city, which used to constitute a part of identity of German exile-characters and a city, whose space and history are a subject of specific comprehension and taming process for the newly coming inhabitants. More often, however, also due to the author himself, Chwin is considered to be a writer, for whom not the place (Gdańsk) is precedent, but asking questions and reflexions over spiritual dilemmas of the modern man. Therefore, in his later works, Gdańsk is “recognized” and turns into a specific symbolical city, whose history, space, places and objects help to ask questions about essential problems of modern both world and man. This is why in the works of Chwin reflexions upon important issues like faith, nihilism, power, beauty, morality, good, evil, etc. are often present. The texts on which this study is based are selected novels by Stefan Chwin. These include: Dolina Radości (The Valley of Joy), Hanemann (Death in Danzig), Krótka historia pewnego żartu (A Brief History Of One Joke), Panna Ferbelin (Miss Ferbelin) and Złoty pelikan (The Golden Pelican). The complementary literature and the context of the novel constitute: Dziennik dla dorosłych (The Diary for Grown-ups), Kartki z dziennika (Diary notes) and essays: Ratusz i Katedra (The City Hall and the Cathedral) and Miasto (The City). Why did Gdańsk, a character, or rather a part of the works of Chwin, become the main subject of the presented thesis? Ewa Rewers referred to the twentieth century as to a century of space. The relation between space and various aspects of the knowledge is a part of modern scientific discourse, being one of the most interesting issues. Especially important here is an urban space, which forms “a spatial arrangement of human existence; reading a city (…) we read and analyse the world in which we live”. An urban space is both a story about the past and a mirror of the present. Reading the space is particularly interesting in “urban narrations”, compliant in the area of literature studies with the stream of geopoetics. In the works of Chwin, a city that is being constantly recognized is Gdańsk itself. In my thesis I put together various works of Stefan Chwin, in order to follow the way how the city operates and how it becomes an important part of the story. The aim of this dissertation is to show, how the writer comprehends Gdańsk (what level of importance is given to his birthplace) and what picture of Gdańsk (along with its history, places, objects occupying the space and finally inhabitants) arises from his works. A research method is the analysis of texts and their historical-literary interpretation with regard to the cultural studies (anthropology and sociology of the literature). The basis is a specific dychotomy between the writer and the city. How does the city affect the author, how it inspires him and how is he using this inspiration or fascination of the place. How does the author create a picture of the city, making it an individual character of his prose. The dissertation consists of five chapters. The first one is dedicated to the writer – Stefan Chwin. His brief biography as well as his work as a writer is presented here. A broad context – a category of an autobiographical place, in which the prose of Chwin is analysed, is also depicted. The second chapter describes the city. A brief history and its most important facts of Gdańsk are outlined. The three main historical myths of Gdańsk are described – Polish, German (both coming from the 19th century) and intercultural, that is being introduced since 1990s. Presentation of the history of the city is an essential starting point to further discuss the way the city is presented in the literature of Stefan Chwin. It allows then to ask consequent questions, i.e. how a specific place can influence its inhabitants and how the identity of a city reflects itself in its topography, places and articles. These issues are the basis of the next three chapters, commonly named Chwin (seeing) Gdańsk. They are the most important part of the thesis. It regards the vision and place of Gdańsk in the prose of Stefan Chwin. The picture of Gdańsk is presented in three different views. The one of people (characters, “old” and “new” inhabitants of the city), the one of a place (also as a concept of space and a city) and finally, the one of objects (mainly of those left behind by Germans). These three views are the basic element of the identity of the city and from them the global picture of the literary Gdańsk arises. Into all these views of the presented world, a history is embedded. At the same time, historical facts about the city, and thus the so-called Big History, are only the background. Chwin puts the main impact on the so-called “microhistory”, a private history of usual people, city inhabitants. The thesis is concluded with a summary of earlier analyses and reflexions, which can be divided into the following main points: 1. For Chwin, Gdańsk is not only a birthplace and a place of living, but also a place that inspires. 2. Writing about Gdańsk is a way to get to know this place better and to bring back the history of the people that used to live here (this is especially common in the works of 1990s) and the German history of the city. 3. The way of presenting Gdańsk – it is a personal vision of the author leading to a creation and mythologization of the Gdańsk space. 4. Gdańsk is not just an objective as such. Being recognized as a city, with time (and following novels) it becomes a specific symbolical space, into which events presenting dilemmas of a modern man (spiritual, philosophical, theological, between the good and the evil, life and death, power, love, etc...) are taking place. All of this causes, that the story about Gdańsk is turning in the prose of Chwin into a specific spiritual (auto)biography of the writer.