An Analysis of Platonic Ideas and Motifs in the Novels of Iris Murdoch

Niniejsza praca poświęcona jest twórczości Iris Murdoch, brytyjskiej filozofki i pisarki żyjącej w latach 1919-1999. Praca ta stawia sobie za zadanie zbadanie wybranych motywów platońskich obecnych w jej powieściach. Ze względu na intensywne życie intelektualne Murdoch przejawiające się w dwóch różnych dziedzinach, jej twórczość od zawsze cieszyła się dużym zainteresowaniem. Wysublimowany dialog z filozoficzną i literacką tradycją Zachodu, tak charakterystyczny dla jej powieści, stwarza niestety liczne problemy w interpretacji i często spotykał się z niezrozumieniem. Praca ta koncentruje się na motywach platońskich i ich wpływie zarówno na poetykę, jak i organizację powieści Murdoch. Stanowi odpowiedź na zapotrzebowanie czytelników borykających się z trudnościami w odbiorze jej prozy i została przygotowana jako uzupełnienienie luki badawczej otwartej przez znawców twórczości Murdoch takich jak Peter Conradi czy Sonja Zuba, którzy to zarysowując ogromne znaczenie myśli platońskiej dla zrozumienia jej tekstów, nie podjęli się przeprowadzenia analizy dostatecznie wyczerpującej temat. Analiza powieści Murdoch zawarta w tej pracy jest wynikiem skrupulatnej lektury ponad dwadziestu powieści jej autorstwa i celowo została utrzymana w duchu krytyki etycznej, w dużej mierze inspirowanej badaniami nad twórczością Murdoch prowadzonymi w Instytucie Anglistyki Uniwerstytetu Warszawskiego przez profesor Marię Jędrzejkiewicz. Ze względu na tematyczne powiązanie, niniejsze studium zostało wzbogacone o odniesienia do esejów filozoficznych Murdoch poświęconych myśli platońskiej. Powstałe na przestrzeni wielu lat eseje jej autorstwa takie jak „The Idea of Perfection”, „The Sovereignty of Good over Other Concepts” czy „The Fire and the Sun: Why Plato Banished the Artists” traktują między innymi o topice psyche w rozumieniu Platona, przedstawiają wpływ Erosa na proces budowania relacji międzyludzkich, redefiniują pojęcie Dobra i jego rolę w pielgrzymce od świata iluzji do rzeczywistości, czy w końcu polemizują z Platonem na temat roli sztuki w kształtowaniu postaw moralnych. Jako jedna z niewielu przedstawicieli swojego pokolenia Murdoch nie odżegnywała się od metafizyki, wręcz przeciwnie, pozostając w opozycji do dominującego wówczas w Wielkiej Brytanii nurtu filozofii analitycznej, uczyniła z myśli platońskiej przedmiot godny rozważań zarówno na gruncie filozoficznym jak i literackim. Trzon niniejszej pracy stanowią trzy rozdziały zorganizowane wokół zagadnień podyktowanych kompleksowym podejściem Murdoch do myśli platońskiej. Analiza jej powieści świadczy o tym, że w interpretacji pisarki Platon przestaje bowiem być już tylko filozofem. Staje się on pisarzem wykorzystującym gatunek dialogu do artystycznej ekspresji, występuje w roli nauczyciela zorientowanego na pogłębianie wiedzy o otaczającym go świecie przy użyciu dialektyki, a także wciela się w rolę krytyka kultury, uważnie przyglądającego się tradycji i roli jaką ona pełni w kształtowaniu postaw moralnych. Rozdział pierwszy skupia się na zaadaptowaniu przez autorkę platońskiej alegorii jaskinii jako modelu służącego do przedstawienia relacji podmiot-rzeczywistość. Opisuje jak obrazy przywodzące na myśl opis jaskinii platońskiej wykorzystywane są przez autorkę do zilustrowania postępów moralnych bohaterów jej powieści. Użycie obrazów wpisującyh bohaterów w kontekst platońskiej podróży, podróży od świata iluzji do rzeczywistości, zostaje przedstawione jako świadoma strategia narracyjna , przypominająca charakterem dydaktyczne użycie metafory w dialogach platońskich i zostaje tu opisana w odniesieniu do teorii Lakoff’a reprezentującego kognitywny zwrot w badaniach nad meteforą. Rodział drugi stanowi analizę dialogów w powieściach Murdoch i przedstawia je jako odzwierciedlające filozoficzne debaty prowadzone w dialogach Platona. Użycie dialogu przez Murdoch, przedstawione zostaje jako nawiązujące do wykorzystania dialektyki, antycznej metody używanej do rozstrzygania sporów ideologicznych. Charakterystyka uczestników dialogu w powieściach Murdoch, jak również przedmiot ich dyskusji i okoliczności im towarzyszące, zostaje tu przedstawiony jako naśladujący sytuację narracyjną w dialogach platońskich. Rozdział opisuje jak Murdoch reinterpretuje gatunek dialogu filozoficznego i odkrywa na nowo platońską dialektykę jako rozwiązanie dla problemów komunikacyjnych wywołanych przez tradycję solipsystycznych ruchów filozoficznych, zwłaszcza egzystencjalizmu. Trzeci rozdział opisuje wpływ dziedzictwa kulturowego na kształtowanie się postaw moralnych bohaterów powieści Murdoch. Pokazuje, jak niematerialne aspekty dziedzictwa kulturowego, takie jak tradycyjne wyobrażenia czy idee transmitowane przez filozoficzne i literackie teksty, wpływają na czyny bohaterów. Uwaga zostaje tu poświęcona opisom reakcji bohaterów Murdoch na różne teksty krążące w kulturze i na ustanawieniu przez autorkę zależności między życiem moralnym i treścią inspirującą bohaterów. Eklektyzm gatunkowy i liczne aluzje literackie w powieścich pisarki przedstawione zostają jako strategie narracyjne obrazujące związek pomiędzy moralnym wyborem i wzorcami oferowanymi przez kulturę. Krytyka poetów i sceptyczne podejście Platona do poezji jako zachęcającej do bezmyślnego naśladownictwa, są w tym rozdziale przedstawiona jako punkt wyjścia dla rozważań Murdoch. Wreszcie rozdział lokuje ewaluację tradycji literackich zawartą w powieściach Murdoch w kontekście współczesnych badan kognitywistycznych, a konkretnie krytyki czytelnik-odpowiedź. Odniesienie to ma za zadanie zestawienie opisywanej przez autorkę aktywnej roli czytelnika z jej koncepcją życia moralnego, w którym krytyczna postawa wobec rzeczywistości odgrywa decydującą rolę. W zakończeniu praca posumowuje dorobek Murdoch i głoszoną przez nią potrzebę uznania nadrzędności świata wartości jako głos wyjątkowy i godny uwagi w dobie relatywizmu dominującego postmodernistyczną filozofię. Pesymizm przenikający powieści Murodch i towarzysząca mu krytyka racjonalizmu, znakomicie wpisuje się w program współczesnych Murdoch pisarzy takich jak Lessing, Fowles czy Golding, którzy podobnie jak ona podkreślali potrzebę walki z iluzjami i irracjonalność ludziej natury. Jednak, jak podkreśla niniejsza praca, zainteresowanie Murdoch myślą platońską, które tak często przejawia w swoich powieściach, wyróżnia ją na tle epoki swoją gotowością do zaoferowania alternatywy programowej w czasach zdominowanych przez ontologiczną niepewność i przedstawia samą Murdoch jako pisarkę idącą o krok dalej w rozważaniach nad kondycją człowieka współczesnego.

Iris Murdoch, a world-famous prolific novelist and an increasingly influential moral philosopher, was one of the most intriguing figures in the intellectual landscape of post-war Europe. Her unique oeuvre which combines philosophical inclinations with a passion for literature continues to spur interest in her works and ideas. Acclaimed by literary critics, who have praised her insightfulness and wit, Murdoch managed to mark her presence in the consciousness of her contemporaries and almost two decades after her death she continues to resonate strongly with new generations of readers. The present argument is designed to explore systematically and demonstrate how certain principal Platonic motifs and ideas translate into the construction and nourish the content of Iris Murdoch's novels. Focus is laid on the interconnections between the disciplines of philosophy and literature, as the thesis investigates the ways in which Murdoch retrieves and modifies some of Plato’s philosophical ideas through the medium of the novel and how her novels parallel Plato’s dialogues. It is assumed that the latter not only comprise philosophical ideas, which so far have been amply accounted for, but also testify to Plato’s great literary talent. From his dialogues, therefore, we draw here a picture of Plato not only as a philosopher, but also a writer struggling to express his ideas through the medium of the dialogue, a teacher very much concerned with the critical abilities of his followers, and finally, a cultural critic capable of discerning the positive and the negative influences of various cultural products and practices. Plato, one of the most influential ancient philosophers, is thus approached here as an artistically gifted intellectual, who was actively shaping the philosophical debate of his time and still remains a great source of influence. The thesis seeks to explore the depth of Murdoch’s engagement with Plato, in particular the artistic means of translating his ideas into her novels. In addition, it is estimated that the thesis will deepen our understanding of Plato’s philosophical thought, as seen here through the prism of Murdoch’s reflection on and imaginative reworking of his dialogues. In the first chapter it is argued that Murdoch’s appreciation for Plato’s philosophical thought is mirrored in her novels through her use of imagery. Plato’s Allegory of the Cave will be presented as a model capturing the essence of a complicated relation between the self and the outside world. The chapter focuses on the images in Murdoch’s fiction which reproduce the circumstances of the prisoners dwelling in the Cave as described by Plato, especially the state of eikasia, the immersion in illusion, and analyses Murdoch’s use of images to convey the process of discarding the state of illusion. Murdoch’s use of metaphorical images will also be presented as a narrative strategy converging with Plato’s didactic use of figurative language and, on the other hand, preceding the cognitive turn in metaphor studies heralded by Lakoff’s theory. In the second chapter I propose to analyse the dialogical exchanges of ideas between characters in Murdoch’s novels as reflecting the philosophical debates taking place in her time and evoking the ancient tradition of dialectics. The participants in such communication as depicted by Murdoch, the circumstances in which it takes place, and finally the content of the conversations will be evaluated as echoing the narrative situations in Plato’s dialogues. I will argue that apart from retrieving Plato’s philosophical thought, Murdoch utilizes and reinterprets the generic form of dialogue. Murdoch’s rediscovery of Plato’s dialectics and the Socratic dialogue will be discussed as an innovative solution to the problem of miscommunication diagnosed by her as affecting Western civilization so heavily influenced by the tradition of solipsistic philosophical movements like existentialism. The third chapter describes the influence of cultural heritage on the outlook of Murdoch’s characters. It discusses how non-physical aspects of culture such as ideas inscribed in philosophical and literary texts affect her characters’ actions; in particular, it will be argued that Murdoch’s depiction of her characters’ responses to various texts establishes a meaningful connection between the characters’ actions and the texts they find inspiring. It will be contended that Murdoch’s deployment of various genres and literary allusions to render such a connection echoes Plato’s ideas concerning the influence of cultural heritage. Plato’s cautious treatment of poetry as inviting emulation will be traced in Murdoch’s description of characters inspired by various models of behaviour derived from literature. Finally, this chapter gives insight into Murdoch’s evaluation of some literary traditions and locates her ideas pertaining to the influence of reading in the field of contemporary cognitive studies, showing the compatibility of her artistic vision of universal human nature with the recent developments in this field, which positions Murdoch as a novelist and thinker ahead of her times and illustrates the significance of her work.