Morandowskie fortyfikacje Zamościa 1585-1618: rekonstrukcje, konteksty, interpretacje

Przedmiotem rozprawy jest analiza najstarszych fortyfikacji Zamościa, budowanych według planu i pomysłu Bernarda Moranda. Pierwsza część rozprawy poświęcona została warsztatowi Moranda-architekta wojskowego i obejmuje próbę precyzyjnego odtworzenia pierwotnego narysu zamojskiej fortecy oraz zasad jego kształtowania, jak również – niepodejmowaną dotychczas w ogóle - analizę możliwości obrony Morandowskiego Zamościa jako XVI-wiecznej twierdzy artyleryjskiej. Część druga rozprawy umieszcza najstarsze obwarowania Zamościa w kontekście trendów rozwojowych fortyfikacji wczesnonowożytnej. Zidentyfikowane w rozprawie stylistyczne i formalne cechy głównych nurtów XVI-wiecznych fortyfikacji europejskich pozwalają zakwestionować utrwalone w historiografii polskiej przekonanie o ich północnowłoskich (padewskich, a szerzej - weneckich) wzorcach. Obwarowania Morandowskiego Zamościa zawdzięczały najwięcej „niderlandzko-włoskiej” sztuce fortyfikacyjnej (włoskiej sztuce fortyfikacyjnej rozwijanej w XVI wieku na obszarze Niderlandów habsburskich) i jej północnoniemieckim adaptacjom, wpisując się tym samym w trendy rozwojowe architektury militaris dominujące u schyłku XVI stulecia na obszarze makroregionu kulturowego obejmującego Rzeszę, państwa skandynawskie, Rzeczpospolitą i wolną od tureckiej okupacji część Węgier. Wiele wskazuje na to, że ostatnim ogniwem transferu wiedzy i praktyk, które ukształtowały Morandowskie obwarowania Zamościa został brandenburski ośrodek fortyfikacyjny, który rozwijał się od 1559 r. wokół wykształconego w służbie habsburskiej inżyniera i architekta wojskowego, Francesca Chiaramelli. Ze środowiskiem tym pozwalają wiązać Moranda opisywane w rozprawie – a nierozpoznane dotychczas w polskiej historiografii - wątki biograficzne. Morando był spokrewniony z Francesco Chiaramellą i jest bardzo prawdopodobne, że lata 60.te spędził - współpracując z Chiaramellą oraz budowniczymi z rodziny Parrów - w Brandenburgii i Meklemburgii, gdzie zdobył umiejętności niezbędne do zaprojektowania i wybudowania zamojskiej twierdzy. Rozprawa akcentuje empiryczny i praktyczny charakter wiedzy XVI-wiecznego inżyniera i architekta wojskowego, transferowanej głównie w warunkach „warsztatu” (bardzo często rodzinnego) – na placach budów fortyfikacji bastionowych. W perspektywie badawczej przyjętej w rozprawie zamojskie fortyfikacje stanowią spójny zespół projektowych i realizacyjnych zapożyczeń, zainspirowanych konkretnymi rozwiązaniami i praktykami fortyfikacyjnymi. Fortyfikacjami wzorcowymi, którym obwarowania Morandowskiego Zamościa zawdzięczały najwięcej były najprawdopodobniej fortyfikacje Antwerpii, obwarowania nowozakładanych niderlandzkich miast-twierdz: Mariembourga, Hesdinfert i Philippeville, cytadele w Metz i Spandau, układy fortyfikacyjne miast niemieckich sprzężonych z cytadelami (Jülich, Peitz), obwarowania lotaryńskiego Nancy oraz brandenburskiego Kostrzyna. Na kształt najstarszych obwarowań Zamościa w ograniczonym stopniu wpłynęła natomiast XVI-wieczna traktatystyka z zakresu architektury militaris, w tym traktat Pietra Catanea. Uważna analiza włoskich traktatów architektoniczno-militarnych dowodzi, że nie sposób powiązać konkretnych rozwiązań fortyfikacyjnych zastosowanych w Zamościu z konkretnymi rozwiązaniami proponowanymi w tych dziełach. Trzecia część rozprawy wykorzystuje konkluzje części poprzednich do sformułowania kompleksowej interpretacji najstarszego narysu fortecznego twierdzy Zamość. W ramach tej interpretacji wskazano najbardziej prawdopodobne – pierwotne i wtórne - źródła całego układu fortyfikacyjnego Zamościa (kanclerskiej rezydencji i miasta), jak również poszczególnych jego elementów ze szczególnym uwzględnieniem czworoboku „zamkowego”, pięcioboku miasta, układu hydrologicznego wokół twierdzy, południowego frontu „wodnego”, regularnego frontu wschodniego, południowo-zachodniego narożnika narysu obwarowań oraz nieregularnego i przełamanego frontu północnego. W części trzeciej rozprawy zakwestionowano zasadność prób zaklasyfikowania obwarowań Zamościa do „staro-” lub „nowowłoskiej” szkoły fortyfikacyjnej oraz sens stosowania tego podziału w odniesieniu do fortyfikacji północno- i środkowoeuropejskich. Klasyfikacja ta należy obecnie do podstawowych narzędzi badawczych historyka wczesnonowożytnej fortyfikacji bastionowej, a w polskiej historiografii ma charakter metodologicznego paradygmatu. W rozprawie wykazano jednak, że fortyfikacje wznoszone w drugiej połowie XVI stulecia poza centralnymi obszarami rozwoju ówczesnej europejskiej sztuki fortyfikacyjnej (w tym obwarowania Zamościa) wymykają się podziałowi na system „staro-” i „nowowłoski”, który nie uwzględnia linii rozwojowych ani społeczno-politycznych i środowiskowych uwarunkowań środkowoeuropejskiej sztuki fortyfikacyjnej. Zdaniem autora rozprawy, nieefektywny poznawczo podział XVI-wiecznej fortyfikacji bastionowej na szkołę „staro-” i „nowowłoską” zastąpić powinna podejmowana ad casum próba zidentyfikowania nurtu fortyfikacyjnego, do którego należą analizowane obwarowania, to jest próba ustalenia najbardziej prawdopodobnych źródeł rozwiązań inżyniersko-fortyfikacyjnych powielonych lub przetworzonych w badanych fortyfikacjach albo – co najmniej - kierunków i obszarów, które w najwyższym stopniu ukształtowały je stylistycznie i formalnie.

The subject of this thesis is an analysis of the oldest fortifications of Zamość, planned by Bernardo Morando. The first part is devoted to Morando’s working practices as a military architect. It includes an attempt at a precise reconstruction of the original outline (trace) of the Zamość fortress and the principles of its shaping. Additionally, the dissertation considers the extent to which Zamość was an effective 16th-century artillery fortress. The second part analyses the oldest fortifications of Zamość in light of the developments in the early modern art of fortification. Identification of stylistic features of the main trends in 16th-century European fortifications allows one to call into question the conviction, firmly established in Polish historiography, that they were of Northern Italian (Paduan or – broadly - Venetian) origin. In fact, the fortifications of Morando’s Zamość were based primarily on the 'Netherlandish-Italian' art of fortification (i.e. Italian fortification style developed in the 16th century in the Habsburg Netherlands) and its North German adaptations. Fortifications of Zamość therefore were designed in line with the trends in military architecture dominant at the end of the 16th century in the cultural macro-region encompassing the Reich, the Scandinavian states, the Polish-Lithuanian Commonwealth, and the part of Hungary free from Turkish occupation. There are many indications that the last link in the transfer of knowledge and practices which shaped Morando’s fortifications of Zamość was Brandenburg, where Francesco Chiaramella - a Habsburg engineer and military architect – worked after 1559. Biographical data from Morando’s life - unknown in Polish historiography – allow one to connect Morando with Francesco Chiaramella and his “fortification workshop”. Morando was related to Francesco Chiaramella and he likely spent the 1560s – working with Chiaramella and builders from the Parr family - in Brandenburg and Mecklenburg, where he acquired the skills and experience necessary to design and build the Zamość fortress. The thesis emphasises the empirical and practical character of the knowledge of the 16th-century military engineer and architect, transferred mainly in the conditions of the "workshop" (very often family) and on the construction sites of bastion fortifications. According to the methodology adopted in the dissertation, Zamość fortifications constitute a coherent set of design and implementation borrowings, inspired by existing fortifications and practices applied by engineers of the time. The model fortifications on which the oldest fortifications of Zamość were most heavily based were probably the fortifications of Antwerp, the fortifications of the newly founded Netherlands fortress cities of Mariembourg, Hesdinfert and Philippeville, the citadels of Metz and Spandau, the fortification systems of German cities with citadels (Jülich, Peitz), the fortifications of Lorraine’s Nancy and Brandenburg’s Kostrzyn. On the other hand, the 16th -century treatises on military architecture, including the work of Pietro Cataneo, influenced the shape of the oldest fortifications of Zamość only to a limited extent. An attentive analysis of Italian architectural-military treatises proves that it is impossible to link specific fortification solutions applied in Zamość with specific solutions proposed in these works. The third part of the dissertation uses the conclusions of the previous parts to formulate a comprehensive interpretation of the oldest outline of Zamość fortress. The most probable sources of the whole fortification layout of Zamość (the chancellor's residence and the town) and its elements are identified with a focus on the 'castle' quadrangle, the town's pentagon, the hydrological layout around the fortress, the southern 'water' front, the regular eastern front, the south-western corner of the fortification outline (trace), and the irregular and broken northern front. The final part of the dissertation questions the grounds for classifying Zamość's fortifications into the 'Old' or 'New Italian' school of fortification and the justification for applying this division to Northern and Central European fortifications. This classification had acquired the status of a methodological paradigm in Polish historiography. However, the dissertation demonstrates that fortifications erected in the second half of the 16th century outside the central areas of the development of European fortification art of that time (including the fortifications of Zamość) escape the division into 'Old' and 'New Italian' systems, which does not consider the developments or the socio-political and environmental conditions of Central European fortification art. The author believes that the imprecise and arbitrary division of 16th -century bastion fortifications into the "Old" and "New Italian" schools should be replaced by an ad casum attempt to identify the fortification trend to which the analysed fortifications belong, i.e. an attempt to determine the most probable sources of engineering and fortification practices or - at least - the directions and areas which shaped them stylistically and formally to the highest degree.