Stany wyjątkowe literatury. Doświadczenie anomii w pisarstwie Witolda Gombrowicza

Praca stanowi próbę monograficznego ujęcia dzieła Witolda Gombrowicza. Jej wyjściowa teza stwierdza, że wspólny mianownik całej tej twórczości należałoby lokować w zjawisku anomii towarzyszącej stanowi wyjątkowemu. Gombrowicz okazuje się w tej perspektywie pisarzem czujnie rejestrującym drastyczne kryzysy społeczne i zawieszenia reguł organizujących życie zbiorowe, w odniesieniu do których kształtuje swoją koncepcję witalistycznej podmiotowości pojedynczego życia. Uprzywilejowaną przestrzenią wyobraźni autora staje się przy tym kryzys właściwy „czasowi przejściowemu“, rodzaj „międzyepoki“, w której dotychczasowe wzorce tożsamości i społeczne role uległy wyczerpaniu, nowe zaś nie zdążyły okrzepnąć. Wbrew dominującemu ujęciu Gombrowicza jako pisarza ahistorycznego dowodzę więc także potrzeby uhistorycznienia jego dzieła, co uznaję za niezbędny warunek poprawnej rekonstrukcji tego projektu intelektualnego. Wszystkie kluczowe założenia Gombrowiczowskiej antropologii wyrastają bowiem w bezpośredniej (choć przekornej) odpowiedzi na konkretne historyczne okoliczności stanu wyjątkowego. We wstępie, obok założeń metodologicznych i omówienia własnych narzędzi interpretacyjnych, przedstawiam doświadczenie konkretnych form historycznej anomii jako formacyjne dla pisarstwa Gombrowicza. Następnie przechodzę do rozdziałów poświęconych utworom, w których szczególnie mocno uwyraźnia się problematyka stanu wyjątkowego. Skupiam się więc kolejno na „Trans-Atlantyku“, „Ślubie“, „Pornografii“ i „Operetce“. Teksty te poddaję analizie w asyście odpowiednich zapisów diarystycznych („Dziennik“), a także wypowiedzi wspomnieniowych („Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie“ i „Testament“). W każdym utworze rozpoznaję figurę, z którą każdorazowo Gombrowicz identyfikuje swoją pisarską pozycję, a która jest zarazem jedną z figur emblematycznych dla stanu wyjątkowego („korsarz“ w „Trans-Atlantyku“, „suweren“ w „Ślubie“, „partyzant“ w „Pornografii“ czy Benjaminowsko rozumiany „historyk“ w „Operetce“). Wychodząc z założenia, że anomia odciska się w pierwszej kolejności na języku, wskazuję, że to on również musi być wykorzystany w roli przyrządu pomiarowego badającego jej formy. W efekcie przekonuję, że to literatura stanowi przestrzeń uprzywilejowaną, jeśli chodzi o refleksję nad interesującym mnie problemem. W każdym rozdziale analizuję więc figury językowe, które stają się punktami krystalizacji anomii, a zarazem narzędziami służącymi Gombrowiczowi do wynajdywania jej alternatywnych, obiecujących, bo sprzyjających jednostce postaci. Kolejnymi takimi figurami są tutaj: „onomatopeje“, „performatywy“, „parentezy“ oraz „pauza“. Proponuję tym samym, by włączyć pisarza do jednej z najistotniejszych dyskusji współczesnej humanistyki, jaką jest debata wokół pojęcia „stanu wyjątkowego”. Rozpatruję więc projekt Gombrowicza w kontekście całej konstelacji myślicieli zajmujących się tym zjawiskiem (Carla Schmitta, Waltera Benjamina, Jacques’a Derridy, Giorgia Agambena, Roberta Esposita czy Slavoja Žižka). Gombrowicz formułuje przy tym całkowicie oryginalną koncepcję życia w dobie anomii, wielokrotnie wskazując avant la lettre na ograniczenia istniejących filozoficznych ujęć problemu. Korzystając z wypracowanej przy okazji debaty Schmitta z Benjaminem idei dwudzielności „stanu wyjątkowego”, pokazuję, w jaki sposób przeciwko jego „suwerennej” postaci, kiedy samozawieszenie prawa roztacza władzę nad życiem, Gombrowicz podejmuje próby wynajdywania jego alternatywnej, „mesjańskiej” formuły – anomii, która wyłącza prawo, by wreszcie pozwolić jednostce żyć. W tym sensie stan wyjątkowy jest tu rozpatrywany jako moment maksymalnego zagrożenia życia, a jednocześnie jako chwila niepowtarzalnej szansy na jego emancypację. Z tego względu podejmuję lekturę Gombrowicza w odniesieniu do nurtów badawczych zajmujących się problemem relacji prawa i życia w stanie wyjątkowym: badań nad biopolityką, postsekularyzmu spod znaku „zwrotu mesjańskiego“, a wreszcie późnej myśli Derridy.

The initial thesis of this work states that the common denominator of the oeuvre of Witold Gombrowicz should be located in the phenomenon of anomie accompanying the state of exception. In this perspective, Gombrowicz turns out to be a writer who vigilantly records drastic social crises and suspensions of the rules organizing collective life, in relation to which he shapes his concept of the vitalistic subjectivity of individual life. In doing so, the privileged space of the author's imagination becomes a „transitional time”, a kind of „inter-epoch” in which the previous patterns of identity and social roles have been exhausted, while new ones have not had time to solidify. Thus, contrary to the dominant view of Gombrowicz as an ahistorical writer, I argue for the need to historicize his work, which I consider a necessary condition for a correct reconstruction of this intellectual project. Anomic states of exception do not exhaust themselves in Gombrowicz's present as a locally applicable legal situation, but, acquiring a paradigmatic character for the entire era, turn out to be at the same time that element of the work in which our modernity, sliding into anomie, is also viewed. In the introduction, in addition to methodological assumptions and a discussion of my own interpretive tools, I present the experience of specific forms of historical anomie as formative for Gombrowicz's writing. I then move on to chapters devoted to works in which the issue of the state of emergency is particularly pronounced. Thus, I focus successively on „Trans-Atlantyk“, „Ślub“, „Pornografia“ and „Operetka“. I analyze these texts in the accompaniment of diaries („Dziennik“), as well as memoiristic statements („Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie“ and „Testament“). In each work I recognize a figure with which Gombrowicz each time identifies his writing position, and which is also one of the figures emblematic of the state of emergency („buccaneer” in „Trans-Atlantyk“, „sovereign“ in „Ślub“, „partisan” in „Pornografia“, or the Benjaminian „historian” in „Operetka“). Based on the assumption that anomie imprints itself on language in the first place, I point out that it too must be used in the role of a measuring instrument examining its forms. As a result, I argue that literature is the privileged space when it comes to reflecting on the problem. Thus, in each chapter I analyze some linguistic figures that become points of crystallization of anomie, and at the same time tools to invent its alternative form, promising one, because conducive to the individual being. Such figures here are: „onomatopoeias”, „performatives”, „parenthesis” and „pause”. Thus, I propose to include Gombrowicz in one of the most relevant discussions in the contemporary humanities, which is the debate around the concept of „state of exception”. I consider therefore his project in the context of the entire constellation of thinkers dealing with this phenomenon (Carl Schmitt, Walter Benjamin, Jacques Derrida, Giorgio Agamben, Roberto Esposito or Slavoj Žižek). Using the idea of the duality of the „state of exception” developed on the occasion of Schmitt's debate with Benjamin, I show how against its „sovereign” form, when the self-suspension of the law extends its power over life, Gombrowicz attempts to invent its alternative, „messianic” formula – anomie which shuts down the law to finally allow the individual to live. In this sense, the state of exception is considered here as a moment of maximum threat to life, and at the same time as a moment of unique opportunity for its emancipation. For this reason, I undertake a reading of Gombrowicz in relation to research currents that address the problem of the relationship between law and life in a state of exception: biopolitical studies, post-secularism of the „messianic turn”, and, finally, the late thought of Derrida.