Przemiany w architekturze i w wyposażeniu cerkwi unickich w XVIII wieku na terenie metropolii kijowskiej na przykładzie wybranych protokołów wizytacyjnych

W kręgu Cerkwi unickiej Rzeczypospolitej powstał interesująca kultura religijna, łącząca elementy tradycji Kościoła wschodniego z elementami Kościoła rzymskokatolickiego tego państwa. Badania nad tradycją historyczną i kulturową Cerkwi unickiej ruszyły szerzej dopiero w latach 90. XX w. – tak w Polsce jak na Ukrainie i Białorusi. Współcześnie prowadzone badania są jak wydaje się w początkowym ich etapem – nad tradycją, która była istotnym elementem krajobrazu kulturowego tego państwa i rozwijała się, w zależności od regionu, od około 70 lat do około 280 lat. Wynikiem dotychczasowych ustaleń jest dla badaczy świadomość, jak istotnym elementem krajobrazu kulturowego Rzeczypospolitej była unicka tradycja cerkiewna, ale nie jest to świadomość powszechna. Wschodnie tereny tego państwa, na których powstawały cerkwie, stanowiły 2/3 obszaru tego państwa. Sieć parafialna cerkwi unickich była dużo gęstsza niż sieć parafii rzymskokatolickich, gdyż były to bardzo często parafie jednowioskowe. Według dotychczasowych ustaleń około roku 1772 wierni cerkwi unickiej stanowili 30% wszystkich religii Rzeczypospolitej, a prawosławni 4 %. Celem badań, których fragmentem są poniższe rozważania, jest próba bardziej szczegółowego poznania obiektów tworzących ten krajobraz – architektury i wyposażenie wnętrz cerkiewnych, a w konsekwencji próba ich rekonstrukcji. Interesującym jest też szukanie odpowiedzi na uwarunkowania wpływające na stosowane rozwiązania w kształtowaniu brył cerkiewnych i na zmiany w ukształtowaniu cerkiewnego wnętrza. Problematyka zasygnalizowana wyżej wynika głównie z tego, że ten krajobraz kulturowy, którego elementem była Cerkiew unicka, został w wyników działań zaborców prawie całkowicie zniszczony. Szczególne starannie było to przeprowadzone na terenie zaboru rosyjskiego, najpierw na terenie wschodnich ziem Rzeczypospolitej, włączonych po1795 r. do Carskiej Rosji, gdzie unia jako religia został zniesiona w 1839 r., a następnie, w 1875 r., na terenie Królestwa Polskiego. Tradycja unicka został zastąpiona rosyjskim prawosławiem – w liturgii, wyposażeniu świątyń i w architekturze. Pozostały nieliczne cerkwie mniej lub bardziej przekształcone i nieliczne elementy wyposażenia wnętrza cerkwi unickich. Na terenie zaboru austriackiego ślady tradycji unickiej zachowały się dużo lepiej, ale tradycja unicka Rzeczypospolitej przeszła w tradycję greckokatolicką, związaną z czasem z ukraińskim ruchem narodowym i tworzoną w jego kontekście sztuką cerkiewną – w architekturze i we wnętrzu świątyni Na współczesnym etapie badań dużo więcej wiadomo o tradycji unickiej, o jej cerkwiach i ich wyposażeniu, z zachowanych źródeł archiwalnych, dosyć jednak rozproszonych po różnych archiwach w różnych krajach. Jest oczywistym wyzwaniem próba rekonstrukcji tej tradycji, w celu przypomnienia o niej, jako o istotnym elemencie tworzonego przez nią krajobrazu kulturowego Rzeczypospolitej – w niektórych regionach, jak wspomniano wyżej, przez blisko trzy stulecia. Badania nad tradycją Kościoła wschodniego na terenie Rzeczypospolitej ruszyły w Polsce szerzej w latach 80. XX w. – od czasów pierwszej Solidarności, od kiedy zaczęto przypominać, że w tradycji kulturowej Polski były mniejszości narodowe, tworzące własna kulturę. Wkrótce bardzo szeroko badania ruszyły na Ukrainie, po uzyskaniu nią państwowości. Archiwa ukraińskie zaczęły być bardziej dostępne dla badaczy z Polski, jak i badacze ukraińscy zaczęli też korzystać z archiwów polskich. Konsekwencją była szersza niż 2 wcześniej współpraca historyków i historyków sztuki z Polski i Ukrainy, choć nadal jednak skromna, a w ostatnich latach znowu bardzo ograniczona. Z powodu ataku Rosji na Ukrainę archiwa na Ukrainie zostały zamknięte, a w Rosji i na Białorusi są niedostępne. Wśród badań prowadzonych w Polsce nad tradycją unicką, których wynikiem były publikacje, wyróżnia się praca Ludomira Bieńkowskiego z 1969 r., poświęcona historii cerkwi unickiej w Rzeczypospolitej. Po 1956 r. ukazało się kilka artykułów różnych autorów, dotyczących malarstwa ikonowego, architektury cerkiewnej – właściwie jej pozostałościom, tym ostatnim głównie autorstwa Ryszarda Brykowskiego. W latach 60. i 70. XX w. także ukazały się nieliczne opracowania, w tym monografie cerkwi opracowywane dla potrzeb konserwatorskich. Szersze zainteresowanie problematyką cerkiewną, możliwościami badań i publikacji, pojawiły się w latach 80. XX w., a szczególnie rozwinęło się to w latach 90. XX w. Nastąpiło to głównie w kręgach zajmujących się inwentaryzacją zabytków, ochroną zabytków i ich remontami. Okazją do szeregu publikacji na Ukrainie, na Białorusi i w Polsce było m.in. 400-lecie zawarcia unii brzeskiej. Wówczas pojawiło się szereg wydawnictw poświęconych historii tradycji cerkiewnej, a także liczne artykuły, dotyczące jej różnych kontekstów. Ważnymi dla poniższych rozważań, są publikacje źródłowe wizytacji cerkiewnych, nie wydawane zbyt często. W 1999 r. zachowane i niezachowane wizytacje cerkwi na terenie poszczególnych diecezji unickiej metropolii kijowskiej omówił obszernie Ihor Skoczylas. Wskazał, że pierwszą tego typu publikacją była wydana przez Rosjan w 1906 wizytacja dekanatów cyryńskiego i nowogródzkiego z 1798 r. Jednym z tego powodów była wspomniana wyżej likwidacja Cerkwi unickiej, co spowodowało powstanie wielu publikacji, w tym wydawnictw źródłowych, a w konsekwencji opartych na ich interpretacji opracowań o charakterze propagandowym, głoszącym wprowadzenie rosyjskiego prawosławia było przywróceniem wyznania „nieskażonego”. W Polsce 1996 r. J. Maroszek i W. F. Wilczewski wydali wizytację cerkwi dekanatu podlaskiego z 1777 r. – z rękopisu znajdującego się w Wilnie. W 2004 r. Marian Radwan wydał wizytacje kilku dekanatów województw kijowskiego i bracławskiego z 1782 roku – z archiwum w Żytomierzu, a w 2006 r. I. Wodzianowska wizytacje cerkwi dekanatów błońskiego i puchowickiego niedaleko Mińska na Białorusi, przeprowadzoną w 1782 r., przechowywaną w archiwum w Mińsku. W 2009 r. P. Borowik i G. Ryżewski opublikowali wizytację cerkwi dekanatu nowodworskiego, diecezji supraskiej z 1804 r., z archiwum w Wilnie. Na Białorusi D. Lisiejczykau w 2009 r. wydał i krótko skomentował wizytacje z lat 1680-1683 dekanatów na terenie powiatów mińskiego i nowogródzkiego, z archiwum w Mińsku, a w 2012 r. A. Gil i I. Skoczylas wydali wizytacje włodzimierskiej części unickiej diecezji włodzimierskiej z końca XVII i początku XVIII w. Poza tym były czasem publikowane wizytacje dotyczących cerkwi w danej miejscowości – m.in. w wizytacje cerkwi w Brześciu z 1726 r., z archiwum w Lublinie, opublikował A. Gil. Przejrzenie tych publikacji daje materiały do zaobserwowania, zachodzących już w tym czasie, zmian w cerkwiach unickich i w ich wyposażeniu. 3 Nieco częściej publikowane były omówienia wizytacji cerkwi, znajdujących się w różnych archiwach, analizowanych pod kontem próby rekonstrukcji wyglądu architektury i wyposażenia. Zrobiła to krótko m.in. I. Wodzianowska, w krótkiej przedmowie do wspomnianej wyżej publikacji. Wcześniej, w 1997 r. cerkwie dekanatu drohiczyńskiego, na podstawie wizytacji, omówiła D. Wereda; w 1999 r. wizytację dekanatu Jaśliskiego z 1761 r. zanalizowała Z. Szanter, a w 2016 kolejne wizytacje – dekanatu bieckiego w XVIII w.; w 2004 r. E. Zawałeń skomentował wizytacje dekanatu niżankowickiego z XVIII w. Terminologię stosowaną w wizytacjach XVIII w. unickiej diecezji przemyskiej zanalizował w 2001 r. M. Kruk. Wizytacje diecezji chełmskiej z lat 1720-1725 i z 1759-1762 oraz wizytację diecezji „Polski-Połockiej”, oraz kilku jej dekanatów, omówił autor poniższych rozważań. Także przez niego zostały omówione wizytacje kilka dekanatów diecezji włodzimiersko-bełskiej i diecezji przemyskiej. Inny rodzaj opracowań to monografie cerkwi, omawiające ich historię, architekturę i wyposażenie. Tego typu opracowań jest dosyć dużo, publikowanych w materiałach pokonferencyjnych, a także często w lokalnych i okolicznościowych wydawnictwach. Trzeba też zwrócić uwagę na omówienie cerkwi na terenie Łemkowszczyzny autorstwa J. Giemzy. W ostatnich latach ukazuje się dużo popularnych wydawnictw książkowych i artykułów, opartych na ogół na wiedzy obiegowej, bogato ilustrowanych. Wynika to też z tego, że temat architektury i wyposażenia, powstałych w kręgu Kościoła wschodniego stał się w ostatnich latach tematem modnym. Rozpoznanie publikowanych jak i niepublikowanych wizytacji wskazuje na dużą różnorodność konstrukcji opisu wizytacyjnego, od bardzo ogólnych do dosyć szczegółowych. Konstrukcja zapisu, jak i też język zapisu, autorstwa różnych wizytatorów, w różnym czasie, powinien być tematem odrębnych rozważań, w tym stosowana terminologia, z szeregiem nie do końca czytelnych słów i sformułowań. Mimo to wizytacje są właściwie podstawowym materiałem źródłowym do rekonstrukcji obrazu kultury religijnej powstałej w kręgu tradycji unickiej, w kontekście prawie całego jej zniszczenia lub daleko idących przekształceń. Wnioski będące wynikiem interpretacji zapisu dla opisu tej rzeczywistości, będące mniej lub bardziej prawidłowe, są oczywiście materiałem do dyskursu naukowego. Początek moich naukowych badań nad tematyką cerkwi unickich, jest związany z opracowywaniem w latach 80. XX w., dla potrzeb wojewódzkich konserwatorów zabytków, monografii remontowanych wówczas cerkwi w Wojsławicach i Żmudzi, a także omawianiem cerkwi przy okazji innych opracowań, poświęconych urbanistyce lub kontekstom kulturowym miejscowości (Bełżec, Łęczna). Monografie te oparte były na szczegółowej kwerendzie archiwalnej, przeprowadzonej głównie w Archiwum Państwowym w Lublinie, a także w Archiwum Państwowym w Przemyślu. Dało to okazje do porównań zapisów źródłowych dotyczących danego obiektu, na przestrzeni dłuższego okresu czasu. Dzięki powstaniu państwa ukraińskiego zaistniała okazja do wymiana informacji na temat badań nad Kościołem wschodnim, dała możliwość do wzbogacenia dotychczasowej wiedzy oraz do możliwości prowadzenia kwerendy w archiwach na terenie tego kraju. Otworzyło to też możliwość kontaktu z innymi środowiskami naukowymi w Polsce (poza Lublinem), a także na terenie Białorusi i Litwy, a w konsekwencji do udziału w konferencjach naukowych na terenie 4 Polski, Ukrainy (Łuck, Lwów), Białorusi (Mińsk, Homel, Mohylów), Litwy (Wilno) i Rosji (Moskwa). Konsekwencją tych kontaktów jest opublikowanie w latach 1995-2022 około stu artykułów, na temat dosyć szeroko pojętej tematyki Kościoła wschodniego, głównie to monografie poszczególnych cerkwi, ale także omówienie problematyki poszczególnych unickich dekanatów, a także zagadnień dotyczących malarstwa ikonowego. Poniższe rozważania oparte są na artykułach, powstałych na podstawie kwerend w archiwach w Polsce, na Ukrainie na Litwie. Poszukiwania informacji na temat konkretnego badanego obiektu wymagało zapoznania się z materiałem archiwalnym w różnych archiwach. Przykładowo wizytacje dotyczące monasteru w Puchynkach na Wołyniu znajdują się w archiwach Lublina, Lwowa i Łucka. Wybór artykułów będących podstawą konstrukcji poniższej pracy wyniknął z potrzeby przedstawienia wyników przeprowadzonych badań na obszarze różnych terenów metropolii kijowskiej. Najwięcej z nich powstało w oparciu o kwerendę w Archiwum Państwowym w Lublinie. Przebadałem tu wizytacje dotyczące cerkwi unickiej diecezji chełmskiej, jak i ich późniejsze dzieje, z czasów po likwidacji unii i zastąpieniem jej przez prawosławie rosyjskie. Uzupełnieniem rozpoznania informacji na temat cerkwi unickich była kwerenda w Archiwum Państwowym w Przemyślu, gdzie również znajdują się dokumenty dotyczące diecezji chełmskiej. W archiwum w Przemyślu prowadziłem także kwerendę dotyczącą wizytacji cerkwi w różnych dekanatach unickiej diecezji przemyskiej. Archiwalia dotyczące cerkwi na terenie brzeskiej części diecezji włodzimiersko-brzeskiej, znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie jak i w archiwach wileńskich. Dosyć zaskakująca jest fakt, że w Archiwum Państwowym w Lublinie znajduje się poszyt dotyczący w wizytacji cerkwi diecezji „PolskoPołockiej” z 1789 r. Oparcie poniższych rozważań o kwerendę dostępnych mi archiwów, głównie w archiwum lubelskim, jest związane z jego dostępnością. Powstawanie kolejnych opracowań, było wynikiem kontynuacji badań nad danym tematem, poprzez dotarcie do materiałów, znajdujących się w innych archiwach w Polsce, ale także na Ukrainie i na Litwie. Oczywiście kwerenda jest szczególnie ważna dla badań nad obiektami istniejącymi, bezpośrednie dotarcie do tych obiektów, a następnie i ustalenie, na ile zapis archiwalny odpowiada danemu obiektowi, czasem częściowo przebudowanemu, albo już zupełnie nowemu – w którym mogło zachować się jakiś element dawnego wyposażenia. Istotne w przypadku obiektów już nieistniejących, jest dawna fotografia lub rycina, dająca podstawę do dalszych rozważań. W przypadku cerkwi już nieistniejących (takich jest większość), do których nie zachowała żadna ikonografia, na rekonstrukcję ich obrazu – planu, bryły i wyposażenia, mogą pozwolić ich wizytacje. Z terenu unickiej diecezji chełmskiej do poniższych rozważań wybrane zostały artykuły dotyczące świątyń zachowanych, jak i nieistniejących cerkwi. Wybrane artykuły zostały dobrane pod kątem przedstawienia rozwiązań tradycyjnych, jak i zachodzących w cerkwiach z czasem zmian. W diecezji chełmskiej jednym z ciekawszych przykładów cerkwi niezachowanej, znanej tylko z opisów wizytacyjnych, jest cerkiew w Białej Piaskowej koło Magierowa (ok. 40 km na pn.-zach. od Lwowa), w dawnym dekanacie potylickim. Świątynia wzniesiona w 5 końcu XVI w., miała trzy krzyże „na wierzchu”, co wskazuje na to, że mogła należeć do archaicznego typu trójdzielnej cerkwi, z nawą nakrytą dachem brogowym, łamanym. Sugerują to zachowane do dziś w jej okolicy cerkwie z tego czasu – w Radrużu (św. Paraskewii), Gorajcu, Potyliczu (Św. Ducha) i Woli Wysockiej. Jedną z najwcześniej datowanych i stojących do dziś cerkwi, czerpiących z wzorców stosowanych w architekturze kościelnej, jest zachowana do dziś murowana cerkiew w dawnym miasteczku Maciejów (obecnie Луків) na Wołyniu. Cerkiew ta została ufundowana przez Miączyńskich w 1723 roku. Bryła cerkwi, dwudzielna, złożona z nawy, trochę węższego prezbiterium i niewielkiego przedsionka, krytych oddzielnymi dachami dwuspadowymi, przypomina kościół, zbliżony stylowo do świątyń „renesansu lubelskiego”. Wyposażenie wnętrza, było tradycyjne z ikonostasem, ale były tu już też ołtarze boczne, być może chodzi o mensy dostawione do ikon namiestnych, ale nie wykluczone, że mogły to być samodzielnie stojące ołtarze boczne. Ciekawe jest to, że po likwidacji unii Rosjanie nie zmienili tej bryły, co robili przypadku innych cerkwi. Zbliżona bryłą była, nie istniejąca już, drewniana cerkiew z 1728 r. z Czerniejowa koło Chełma. Dokument erekcyjny dla parafii unickiej został wydany przez Kaczorowskich w 1731 r., ale data budowy świątyni – 1728 r., znana jest z inskrypcji na belce tęczowej i z ryciny Grjaznowa, z około 1885 r. Rycina była ilustracją do propagandowego artykułu z 1885 r., autorstwa Rosjanina A. Budiłowicza. Opisywana cerkiew miał być przykładem unickiego „skażenia” Kościoła wschodniego. Druga rycina, z około 1885 r., przedstawia wnętrze świątyni, z ołtarzem głównym na środku prezbiterium i parterową przegrodą, mającą imitować ikonostas. Widać natomiast, że nie ma tu już części wyposażenia – czterech samodzielnych ołtarzy bocznych, ławek, ambony. W jednym z tych czterech ołtarzy był portatyl. Świadczyło to, że w cerkwi miały miejsce msze rzymskokatolickie, na które mogli uczęszczać kolatorzy. Kaczorowscy potwierdzili swoją opiekę nas świątynią, umieszczając nad wejściem do nawy „blachę mosiężną” z ich herbem. Niewątpliwie fundatorzy cerkwi mieli wpływ na bryłę cerkwi – tworzyła ją jednoprzestrzenna nawa na planie prostokąta, zamkniętego trójbocznym prezbiterium, a całość nakrywał dach o jednej kalenicy. Mieli oni także wpływ na wyposażenie, o czym też świadczył znajdujący się na chórze „pozytywek szkatulny”. Taką bryłę świątyni i jej wyposażenie musiały też zaakceptować zapewne władze diecezji, podobnie jak we wcześniejszej cerkwi w Maciejowie. Jak można przypuszczać świątyń o podobnych bryłach było w tym czasie już co najmniej kilka. Brak ikonostasu i zastąpienie jego układem ołtarzy wynika z przejęciem z tradycji łacińskiej eksponowania Najświętszego Sakramentu w puszce „pro Venerabili”, a z czasem zastąpienie jej monstrancją, z innym kształtem melchizedecha. W ekspozycji jej dla wiernych przeszkadzał ikonostas, który zaczęto stopniowo redukować, aż do zastąpieniem go układem ołtarza wielkiego i ołtarzy bocznych. W wizytacji diecezji chełmskiej, prowadzonej przez biskupa Józefa Lewickiego w latach 1720-1725, są bardzo krótkie opisy parafii i cerkwi (249 wizytacji), z których to informacji można domyślić się, że wśród świątyń dominował ówcześnie tradycyjny, trójdzielny plan cerkiewny, czasem z dzwonnicą nad nawą, ale było wówczas także kilka cerkwi dwudzielnych (nawa i prezbiterium) lub jednoprzestrzennych. Ciekawe jest też to, że pomimo określonego w uchwałach synodu zamojskiego z 1720 roku wzoru wizytacji, w 6 przypadku tej wizytacji nie były one przestrzegane. Tradycja krótkich opisów wizytacyjnych była stosowana w niektórych późniejszych wizytacjach tej diecezji – m.in. w wizytacji przeprowadzonej w latach 1759-1762 przez biskupa Maksymiliana Ryłłę. W wizytacji tej biskup sugeruje stosowanie prostszych rozwiązań bryły i „abrysu” świątyni – „o jednym dachu dla mocniejszego budowania dachów”, na wzór „Kryłowskiego farnego Kościoła bez kopuł wymyślnych”. Monografie cerkwi pozwalają na zapoznanie się z kilkoma wizytacjami tego samego obiektu, a także z innymi dotyczącymi jego dokumentami, w jakimś dłuższym okresie czasu. Wiele na temat cerkwi w XVIII w. można dowiedzieć się z wizytacji, inwentarzy i innych dokumentów z XIX oraz XX w. W przypadku cerkwi w Bełżcu w jej wizytacji z 1815 r. świątynia z 1756 r. została określona jako wzniesiona „formą kościoła”, w odróżnieniu od innych okolicznych cerkwi wybudowanych „formą grecką” (z kopułami), niektóre w tym samym czasie. Najciekawszymi rozwiązaniami brył cerkiewnych, były te z barokowymi fasadami dwuwieżowymi. Na terenie diecezji chełmskiej wizytacje odnotowują kilka takich świątyń. Wzorem dla takiej architektury mogła być katedra unicka w Chełmie, wzniesiona według projektu Pawła Fontany w latach 1735-1756. W 3 ćwierci XVIII w. została wzniesiona we wsi Michale (ob. na terenie Ukrainy) cerkiew z „trzema wieżami okrągłymi”. Trzecia wieża, oprócz tych w fasadzie, to wysoka wieżyczka na sygnaturkę nad nawą, na co wskazują późniejsze jej opisy. Wieżyczki na sygnaturkę, mniej okazałe, miały już wspomniane wyżej cerkwie w Maciejowie i Czerniejowie. Podobnie określona, jako cerkiew z trzema wieżami, była cerkiew w Wielkiej Hłuszy na Wołyniu, około 70 km na pn. od Kowla. Obie te cerkwie zostały przebudowane gruntownie w 4 ćw. XIX w. przez Rosjan. W tym samym czasie (1776 r.) Marianna Sadowska ufundowała we wsi Sztuń (na południe od Lubomla) cerkiew murowaną, wzniesioną na tradycyjnym trójdzielnym planie, z tradycyjną kopuła nad nawą, ale we wnętrzu nie było ikonostasu, tylko trzy ołtarze. Datowanie przez badaczy ukraińskich zachowanej do dziś cerkwi w Nowosiółkach na Wołyniu, na rok 1676, jest błędne, gdyż świątynia jest typowym przykładem rosyjskiego stylu narodowego stosowanego w 4 ćw. XIX w. W wizytacjach tej cerkwi z 2 poł. XVIII w. podkreślany jest zły stan budynku i nakaz budowy nowej cerkwi (1779) i mimo remontu w 1787 r. trudno sobie wyobrazić, że cerkiew mogła stać jeszcze przez kolejnych sto lat. Opracowane przeze mnie monografie cerkwi diecezji chełmskiej leżących na terenie Wołynia, pozwoliły także zweryfikować czas powstania kilku innych świątyń – w Lubomlu (św. Jerzego), Zhoranach, Sztuniu, Karasinie, Trojanówce, Zdomyślu i Wielimczu. Jeśli chodzi o zmiany w wyposażeniu wnętrza cerkiewnego w 2 połowie XVIII w., to warto zwrócić uwagę, że w czasie wizytacji prowadzonych przez ks. Faustyna Kaube w latach 70. XVIII w. jeździł on z „modelaszem”, pokazującym jak ma wyglądać nowe ustawienie ołtarzy w świątyni, ale do dziś nie wiadomo jaki układ przedstawiał „modelasz”. W Zaczerneczu na Wołyniu wizytator w 1793 r. odnotował, że ołtarze ustawione są „w sposobie Deisusa”. Pozwala to przypuszczać, że stojący na środku prezbiterium ołtarz wielki połączony był przejściami po obu jego stronach z ołtarzami bocznymi. Rozwiązanie taki spotkane jest w 7 kilku innych opisach wizytacyjnych i jest próbą połączenia ikonostasu ze spotykanym już w cerkwiach unickich układem ołtarzy – wielkiego i bocznych – tak jak w kościele łacińskim. Diecezja włodzimiersko-brzeska składała się z dwóch części rozdzielonych poleskimi dekanatami diecezji chełmskiej. Część brzeska diecezji, z konkatedrą w Brześciu, znajdowała się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego – w tym północno-wschodnie tereny dzisiejszej Lubelszczyzny. Najstarsza zachowana wizytacja tej części pochodzi z lat 1725-1727 i znajduje się w Archiwum Państwowym w Lublinie. Wizytacja ta – autorstwa ks. Stefana Litwinki – wyróżnia się dokładnością zapisu i walorami literackimi opisu. Więcej wizytacji cerkwi na tym terenie, z czasów późniejszych, zachowało się w archiwach wileńskich. Na początku badań nad tą wizytację moją uwagę zwróciły stojące obok siebie w 1726 r. dwie cerkwie w Gierszonowicach kolo Brześcia. Jedna określona jako stara, miała pełną ścianę ikonostasową w oprawie architektonicznej; druga cerkiew, nowa – „ad Normam Kościołów Rzymskich robiona” – była jednoprzestrzenna. W wyposażeniu nie było ani „Deisusu”, ani „Carskich drzwi”, czyli ikonostasu. W prezbiterium stał „Ołtarz wielki stolarskiey roboty”, a w nawie „Ołtarzyk bokowy” z obrazem „papierowym”, oprócz tego w cerkwi tej było 14 innych obrazów, w tym bł. Jozafata. Jeśli chodzi o wnętrze cerkiewne szczególne uznanie ks. Litwinki wzbudziło wyposażenie cerkwi w Rzeczycy, w dekanacie kamienieckim, w której był tradycyjny, pełny ikonostas, ale oprócz tego stało tam sześć samodzielnie stojących „ab opposito” barokowych ołtarzy bocznych, z ikonami bł. Jozafata, św. Antoniego (zapewne Padewskiego), ze „statuą” Chrystusa Antokolskiego, ikonami Ukrzyżowania, Matki Boskiej Częstochowskiej, św. Franciszka. Świątyni tej w 1759 r. już nie było. Wizytacja ks. Litwinki, ze względu na dokładność opisu architektury jak i wnętrza cerkiewnego, skłaniała do szerszych badań. Z opisu dekanatu kobryńskiego zachowały się tu wyjątkowo wizytacje tylko 11 cerkwi (z 22 go tworzących). Dominowały tam cerkwie o tradycyjnym planie trójdzielnym, z dzwonnicą nad babińcem i „kopułą” nad nawą, co mogło oznaczać też barokowy hełm. Były tu też świątynie o planie dwudzielnym (prezbiterium i nawa) oraz wzniesione na planie krzyżowym. Wyposażenie było na ogół tradycyjne – z ikonostasem, który jest opisywany w trzech częściach – oddzielnie rząd Deesis, oddzielnie ikony namiestne i oddzielnie carskie wrota. Rząd Deesis bywał tu często malowany na jednym kawałku płótna z apostołami i prorokami, albo bywał „zagajony nieporządnie”, lub „z różnej zebrany drużyny”; rząd ikon namiestnych był czasem jeszcze archaiczny, niesymetryczny (z tylko jednymi drzwiami „sywiernymi”). Do niektórych z tych ikon dostawione były już mensy, tworząc tzw. „ołtarze namiestne”. W kilku cerkwiach były także samodzielne ołtarze boczne. Wśród ikon pojawił się obraz św. Antoniego (zapewne Padewskiego), rzadko „statuy” (rzeźby), i krucyfiksy z rzeźbionym Ukrzyżowaniem (a nie malowanym), a w jednej ze świątyń na ołtarzu był portatyl „rzymski”. Uznanie ks. Litwinki dla cerkwi rzeczyckiej sprowokował potrzebę rozpoznania przeze mnie wyposażenia pozostałych 33 cerkwi dekanatu kamienieckiego wizytowanych w tym czasie (1725-1727). W siedmiu cerkwiach nie było żadnego wyposażenia asymilowanego z tradycji łacińskiej, w pozostałych świątyniach (26) w ich wyposażeniu były już jakieś elementy tradycji łacińskiej – barokowy ołtarz główny, ołtarze boczne „namiestne”, albo już samodzielne. W 8 cerkwiach nie było ikonostasu, w kilku z nich zamiast tego był układ symetryczny ołtarza wielkiego i 8 najczęściej dwóch ołtarzy bocznych. W wyposażeniu cerkwi pojawiły się ikony z kręgu tradycji Kościoła łacińskiego – św. Antoniego Padewskiego, św. Franciszka, św. Kazimierza. Tylko w jednej cerkwi była ikona świętego unickiego – „S. Jozafata”. W kilku cerkwiach były obrazy „kopersztychu włoskiego”. W porównaniu z wcześniej omówionym dekanatem kobryńskim w dekanacie kamienieckim było nieco więcej elementów przejętych z tradycji łacińskiej. Spośród cerkwi tej części diecezji, znajdujących się na terenie województwa lubelskiego, zwraca uwagę zachowana do dziś cerkiew w Kodeńcu, z lat 1791-1795 (ob. kościół rzymskokatolicki). Jest to ostatnia drewniana, barokowa, dwuwieżowa, unicka świątynia w Polsce. To monumentalna cerkiew, wzniesiona w nie aż tak dużej wsi. Być może jej powstanie związane jest z zapisem fundacyjnym Antoniego Tyzenhauza ? W jej wnętrzu znajdował się ikonostas, zredukowany do tylko dwu obrazów namiestnych, z ołtarzykami (w jednym Matka Boska Sokalska) i carskich wrót między nimi, ale były tu też organy. Nieco odmienny obraz tradycji unickiej wyłania się z wizytacji dekanatu krośnieńskiego unickiej diecezji przemyskiej z lat 1742. Diecezja ta przystąpiła do unii w 1692 r., jako jedna z ostatnich. W przypadku dekanatu krośnieńskiego, który został utworzony głównie z cerkwi należących do krośnieńskiej części starostwa sanockiego, unia została przyjęta przez większość parafii już w 1 połowie XVII w., z powodu otrzymywanych przez te parafie (księży) przywilejów, od starostów. Dekanat tworzyło 19 cerkwi w dosyć szeroko pojętych okolicach Komańczy. Wizytowane cerkwie miały w większości trójdzielny plan, a każdą z tych części nakrywała kopuła bądź „wierzch” (dach brogowy), a nad babińcem znajdowało się pomieszczenie na dzwony, wykonane z kilku belek zrębu babińca nad jego pułapem, zadaszonego „wierzchem”. Kilka cerkwi, zapewne w biedniejszych parafiach, było na planie dwudzielnym. We wszystkich cerkwiach znajdowały się ikonostasy, często złożone z oddzielnie wymienianych części – Deisusa, rzędu ikon namiestnych i carskich wrót. Większość ołtarzy wielkich była już barokowa, z oprawą architektoniczną, a poza tym w kilku świątyniach były już też ołtarze boczne. Wizytacja wskazuje jednak, pomimo dosyć wczesnego przystąpienia do unii, na większość zachowawczość tutejszych świątyń, w porównaniu z np. brzeską częścią diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W wizytowanym ponad 30 lat później (ok. 1776 r.) dekanacie baligrodzkim tej diecezji było 41 parafii. Tu też przeważały cerkwie o planie trójdzielnym, z dzwonnicą na „niewieskiej cerkwi” czyli nad babińcem i nakryte były trzema „wierzchami”, choć niektóre świątynie miały dzwonnicę „przystawioną z przodu”. Częściej taką dzwonnicę miały cerkwie z dwoma „wierzchami”, czyli raczej dwudzielne (prezbiterium i nawa). Jedna świątynia była „o jednym wierzchu iak Kościółek”. W sanktuarium w Łopience została, pod koniec XVIII w., wzniesiona murowana cerkiew, trójdzielna, ale nakryta dachem o jednej kalenicy, przez co jej bryła jest zbliżona formą do kościoła. W we wnętrzach cerkwi powszechnie obecny był ikonostas, w którym odnotowywano oddzielnie jego części – rząd Deesis (często malowany na płótnie) oraz ikony namiestne. W 37 cerkwiach były ołtarze boczne – jeden, czasem 2, a nawet 3. W jednym z nich była ikona św. Antoniego (zapewne Padewskiego), a w Łopience słynąca łaskami ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Tu w ikonostasie, jako ikona namiestna, 9 umieszczona była kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. W dwóch cerkwiach odnotowano obecność monstrancji – wówczas jeszcze drewnianej. W wielu świątyniach były tylko dwa okna i nie było podłogi. Z wizytacji tej wynika nieznaczny postęp w asymilowaniu elementów tradycji łacińskiej na terenie unickiej diecezji przemyskiej. Dosyć już odmiennie wyglądały już cerkwie na terenie diecezji „PolskoPołockiej”. To zachowana po I rozbiorze Polski przy Rzeczypospolitej część archidiecezji połockiej. Była ona wizytowana w latach 1789-1790 i jest jedną z najpóźniejszych wizytacji cerkwi unickich metropolii kijowskiej – być może jedyną zachowaną z tej jej części. Na terenie diecezji PolskoPołockiej znajdowało się 179 cerkwi parafialnych, a także 141 ich filii, których obecność głównie tylko odnotowano. Współcześnie tereny tej diecezji po II wojnie światowej znajdują się głównie na Białorusi, a jej fragmenty znalazły się w Rosji, na Łotwie i na Litwie. Wśród wizytowanych świątyń tylko dwie były murowane. Cerkwie miały dosyć różne plany, o których informacje są rzadkie. Wspomniane są świątynie wzniesione na planie „krzyżowym” – nakryte trzema, ale też pięcioma kopułami; były też cerkwie „okrągłe”, również nakryte kopułami. Trzynaście cerkwi miało dwuwieżową elewacją frontową. Najwięcej takich świątyń było w dekanacie brasławskim, co nie powinno dziwić, skoro na jego terenie znajdował się cerkiew bazylianów w Berezweczu – najpiękniejsza świątynia baroku wileńskiego, a niedaleko kolejna cerkiew w tym stylu – sobór św. Zofii w Połocku. W sąsiednim dekanacie – hołubickim – były 23 cerkwie, w tym jedna z dwóch murowanych w tej diecezji – być może także dwuwieżowa w stylu baroku wileńskiego, skoro wzniesiony tu wówczas kościół był wzniesiony w tym właśnie stylu. Jeśli chodzi o wyposażenie to w 150 cerkwiach nie było ikonostasu, tylko układ ołtarzy. Pozostałe 29 świątyń miało ikonostas – czasami dosyć symboliczny, złożony z carskich wrót i dwu ikon namiestnych. Oprócz tradycyjnych dla Kościoła wschodniego przedstawień były tu też ikony ze świętymi kościoła łacińskiego. Największą popularnością cieszył się św. Antoni Padewski – w 31 cerkwiach, choć były też ikony kilkunastu innych świętych. W 12 świątyniach były obrazy bł. Jozafata. Ołtarze wielkie i boczne miały barokową, architektoniczną szatę, na szeregu z nich znajdowały się rzeźby z przedstawieniami Chrystusa, najczęściej Antokolskiego i Ukrzyżowanie, rzadko jakichś świętych; na kilku z nich były portatyle. W 27 cerkwiach były monstrancje. W wizytowanych ok. 1782 r. dekanatach kijowskim i bracławskim brak ikonostasu był czymś wyjątkowym, którego brak wynikłą stąd, że cerkwi te były niedawno wybudowane. Przedstawiona powyżej próba rekonstrukcji architektury i wyposażenia cerkwi unickich, jest przyczynkiem do szerszych badań nad tym zagadnieniem. Wyłania się z nich dosyć różnorodny ich obraz, w zależności od tego w jakim czasie były prowadzone wizytacje i w jakim regionie. Cerkwie położone w diecezjach położonych w zachodniej i północnej części metropolii sprawiają wrażenie bardziej podatnych na asymilację do swoich potrzeb elementów należących do tradycji kościoła łacińskiego, a cerkwie diecezji na południu i południowym zachodzie metropolii były bardziej „odporne” na ten proces. Asymilowanie elementów tradycji łacińskiej było konsekwencją zaistnienia Cerkwi unickiej w kontekście kulturowym przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.

The Uniate Church of the Republic of Poland from the 17th and 18th century gave rise to an interesting religious culture that linked the traditions of the Eastern Church with those of the Roman Catholic Church of Poland. Research on the historical and cultural tradition of the Uniate Church intensified in Poland, Ukraine, and Byelorussia only in the 1990s. The present-day research on this tradition that was an important element of the cultural landscape of the country seems to be still at its initial stage. The result so far is the increased awareness of researchers of the significance of the Uniate Church traditions in the cultural landscape of the Republic of Poland; this awareness is, however, limited to a narrow circle of specialists. The eastern territories of Poland, where the Orthodox churches were erected, constituted 2/3 of the whole area of the country[Illus.1]. The network of Uniate parishes was much denser than that of Roman Catholic parishes due to the fact that the former very often consisted of one village only. Around the year 1772 Uniates constituted 30% of all the religions in the then Republic of Poland, whereas members of the Eastern Orthodox Church only 4%. The aim of this research is to investigate in greater detail the elements that constitute the cultural landscape, that is the architecture and interiors of the Uniate churches and, eventually, to attempt to reconstruct them. It is also necessary to analyse the factors that led to specific choices of the shape of these churches as well as the changes in interior design and equipment. It is all the more important that the cultural landscape with the Uniate Church was practically destroyed as a result of the purposeful actions taken by the occupants. It was particularly well visible in the areas under Russian rule, first in the eastern part of the Republic of Poland, incorporated into Tsarist Russia after 1795, where the Union as a religion was dissolved in 1839, and later, in 1875, in the whole area of the Polish Kingdom. The Uniate tradition was then replaced by the Russian Orthodox Church – in liturgy, equipment of the churches, and their architecture. What is left of the tradition are several churches, transformed to a different degree, and very few elements of their interior decoration. In the areas under Austrian rule traces of the Uniate tradition are preserved much better, however, this tradition transformed here into the Greek Orthodox one, which in time became linked to Ukrainian nationalist movement and church art, i.e., architecture and interiors of the churches. Nowadays we know more about the Uniate tradition, its churches, and their equipment from archival sources, which are, however, distributed over many archives in different countries. Consequently, any attempt at reconstructing the tradition is a real challenge, however, one that is worth taking as in some areas the tradition was an important element of the cultural landscape of the Republic of Poland for nearly three centuries. Research on the tradition of the Eastern Church in the Republic of Poland intensified with the rise of the Solidarity movement in the 1980s, when it became widely acknowledged that the Polish cultural tradition had also been created by national minorities with their own cultures. Soon Ukraine, having just become an independent country, also started extensive research. Polish researchers gained access to Ukrainian archives and Polish archives became available to Ukrainians. In consequence, cooperation between Polish and Ukrainian historians and art historians has become closer, although it is still rather limited and recently the ties 2 between researchers from the two countries have loosened again because of Russia’s attack on Ukraine. Ukrainian archives are closed and the ones in Russia and Byelorussia are no longer available. In the Polish research on the Uniate tradition that has resulted in publications, a prominent place is taken by the work of Ludomir Bieńkowski from the year 1969 which deals with the history of the Uniate Church in the Republic of Poland. After 1956, there were several articles by various authors discussing icon painting and architecture, or what was left of it, most of which by Ryszard Brykowski. In the 1960s and 1970s some works including monographs of individual Orthodox churches were published, mainly for the use of monument conservators. A wider interest in Orthodox churches and the possibility of research and publications appeared in the 1980s, and in particular in the 1990s, mainly among those dealing with monument inventorying, protection and renovation. A good opportunity for a number of publications in Ukraine, Byelorussia, and Poland was the 400th anniversary of the Union of Brest, when several larger works as well as articles devoted to the history of the Eastern Church tradition and its different contexts appeared. Particularly important for the present work are records of visitations of Orthodox churches, which are published rather infrequently. In 1999 Ihor Skoczylas described in detail the preserved and not preserved visitations of churches in individual dioceses of the Uniate Metropolitanate of Kijów. He pointed that the first publication of this kind was that of the 1798 visitations of the decanates of Cyryn and Nowogródek, published by Russians in 1906. One of the reasons for it was the already mentioned dissolution of the Uniate Church, which led to the appearance of numerous works, including source publications and then, based on their interpretation, propagandist works claiming that the introduction of the Russian Orthodox Church was a way of reinstating an ‘uncontaminated’ version of the faith. In Poland, in 1996 J. Maroszek and W. F. Wilczewski published a visitation record of the churches in the Podlasie decanate based on the manuscript kept in Wilno. In 2004 Marian Radwan published the records of the 1782 visitation of several decanates in the Kijów and Bracław voivodships kept in the archives of Żytomierz, and in 2006 I. Wodzianowska published the records of the 1782 visitation of churches in the decanates of Błońsk and Puchowice near Minsk (Byelorussia), kept in the archives of the city. In 2009, P. Borowik and G. Ryżewski published the records of the 1804 visitation of the Nowy Dwór decanate in the Supraśl diocese, whose records are found in the archives in Wilno. In Byelorussia in 2009 D. Lisiejczykau published and briefly commented on the visitation from the years 1680-1683 of the decanates of Minsk and Nowogródek areas, kept in Minsk, while in 2012 A. Gil and J. Skoczylas published the records of visitation of the Włodzimierz area of the Uniate diocese of Włodzimierz from the end of the 17th and the beginning of the 18th century. Occasionally, visitation records of individual churches in a given village, town or city were published, e.g., A. Gil published the records from the 1726 visitation of the church in Brześć, kept in the Lublin archives. All the above-mentioned works offer a chance to observe changes in the architecture and equipment of Uniate churches. 3 More often were published discussions of visitation records of individual churches, found in various archives, in which the authors tried to reconstruct the appearance and the equipment of a given church. I. Wodzianowska did this in the foreword to the already- mentioned publication. In 1997 D. Wereda presented the churches of the Drohiczyn decanate on the basis of visitation records; in 1999 the visitation of the Jaśliska decanate from 1761 was analysed by Z. Szanter and in 2016 the author did the same for the visitations of the Biecz decanate from the 18th century; in 2004 E. Zwałeń commented on the records of visitation of the Niżankowice decanate from the 18th century. The terminology used in the visitation records of the Uniate diocese of Przemyśl from the 18th century was analysed in 2001 by M. Kruk. The present author discussed the visitations of the Chełm diocese from the years 1720-1725 and 1759-1762 and of the Polish part of the diocese of Połock and some of its decanates. The same author analysed the visitations of several decanates in the Włodzimierz-Brześć and the Przemyśl dioceses. Another type of publication important for the studies on the topic in question are the monographs describing individual churches, their history, architecture, and equipment. They are quite numerous and are usually published in post-conference materials as well as locally published occasional publications. The discussion of the churches in the Lemko Region written by J. Giemza is also worth noting here. In recent years there have been published many popular books and articles based on common knowledge and richly illustrated. Their appearance is the result of a kind of fashion for works on the architecture and equipment connected with the circle of the Eastern Church. Analysis of both the published and unpublished visitation records points to a great variety in the description of the visitation, from very general to extremely detailed. The structure of the record as well as the language used by different visitators at different times should be the subject of separate studies, with special importance given to terminology and reconstruction of unclear words and expressions. Despite the problems, visitation records are practically the basic source material for reconstructing the picture of the religious culture evolved in the circle of the Uniate tradition as its material relics have been almost completely destroyed or have been deeply transformed. The conclusions drawn from the interpretation of the way the visitation record was constructed, whether more or less accurate, constitute basis for further scientific analysis. The beginnings of my research on Uniate churches are connected with the work done in the 1980s for the office of the Provincial Conservator of Monuments, i.e. the monograph of the Orthodox churches in Wojsławice and Żmudź which were both under renovation at the time as well as the studies of various Orthodox churches presented in the publications on urban planning or the cultural contexts of specific towns (Bełżec, Łęczna). The monographs were based on detailed archive queries conducted mainly in the State Archives in Lublin and Przemyśl, which made it possible to compare the source materials on a given building from a long period of time. Thanks to Ukraine becoming an independent country it became possible to exchange information about the state of research on the Eastern Church and make query 4 visits to Ukrainian archives. It also enabled contact with other researchers both in Poland (outside Lublin) as well as in Byelorussia and Lithuania, and, consequently, made it possible to participate in scientific conferences in Poland, Ukraine (Łuck, Lwów), Byelorussia (Minsk, Homel, Mohylów), Lithuania (Wilno) and Russia (Mocow). The result of these contacts is the publication in the years 1995-2022 of nearly a hundred articles on the broadly understood topic of the Eastern Church, most of which are monographs of individual churches, others deal with particular Uniate decanates as well as icon painting. The present work is based on the articles written on the basis of the query visits in the archives of Poland, Ukraine, and Lithuania. Search for information on a particular church or object required a visit to a concrete archive, e.g., the records of visitation of the monastery in Puchynki in Wołyń (Volhynia) can be found in the archives in Lublin, Lwów, and Łuck. The choice of articles around which the present work is constructed is the consequence of the need to present the results of the research conducted in various areas of the Metropolitanate of Kijów. Most of these articles are based on the material found in the State Archive in Lublin. Here I studied the visitations of churches of the Uniate diocese of Chełm as well as their later fate from the period after the dissolution of the Union and its replacement with the Russian Orthodox Church. I complemented the research with a query visit to the State Archive in Przemyśl, where there are also documents concerning the diocese of Chełm. In the same archive I also researched the visitations of various churches in numerous decanates of the Uniate diocese of Przemyśl. Archival material on the churches in the Brześć part of the diocese of Włodzimierz-Brześć are found in the State Archive in Lublin and Wilno. It is interesting to note that the archive in Lublin stores a folder with records of the 1789 visitation of churches in the Polish part of the Połock diocese. The fact that the present work is based on the queries of the archives available to me, mainly the State Archive in Lublin, is the consequence of their easy accessibility. Work on further publications was the result of continuation of my research of a given topic through access to more materials in other archives in Poland, Ukraine, and Lithuania. Archival query is particularly important in research on existing objects: it is necessary to study the actual building and determine how close what is found in the archived material corresponds to the building which may have been partially or completely rebuilt but in which some elements from the old equipment may have been preserved. With objects which no longer exist, what is most helpful are old photographs or drawings and with churches that have not been preserved (which is the case with most of them) and for which there is no iconographic material, the only chance for reconstructing their layout, shape, and equipment is by studying the visitation records. For the purpose of the present work, from the area of the Uniate diocese of Chełm I selected articles which discuss both existing and no longer existing churches and in which both traditional solutions as well as the changes are described. In the diocese of Chełm, one of the most interesting examples of a no longer existing church known only from visitation records is the one in Biała Piaskowa near Magierów (approx. 40 km to the north-west of Lwów) in the former decanate of Potylicz. Erected at the end of the 16th century, the church had three crosses on the hip roof, which points to its 5 possibly belonging to the archaic type of a tripartite Orthodox church, with the nave covered with a hip roof, which is suggested by the churches preserved to this day in the vicinity of Biała Piaskowa and dating back to the same period: in Radruż (Church of St. Paraskeva), Gorajec, Potylicz (Church of the Holy Spirit), and Wola Wysocka [Illus.4]. One of the oldest and still existing Orthodox churches which derive from the architectural tradition of Roman Catholic churches is the brick church in the former town of Maciejów (today Луків) in Wołyń [Illus.5]. It was founded by the Miączyński family in 1723. The bipartite shape of the church, with a nave, a slightly narrower sanctuary and a small narthex, each covered with its own gabled roof resembles a Roman Catholic church in the style of the “Lublin Renaissance”. The interior of the church was traditional, with an iconostasis at the centre, however, there were also side altars which may have been altar stones (mensa) placed next to the icons of the Sovereign tier or they may have been separate side altars. It is interesting to note that after the liquidation of the Uniate Church, the Russians did not change the shape of the building, which they did with other Uniate churches. Another church with a similar shape was the wooden temple from the year 1728 in Czerniejów near Chełm. The erection act was issued by the Kaczorowski family in 1731, however, the actual date of erection, 1728, is known from the inscription on the rood beam as well as a drawing by Grjaznov from 1885 [Illus.7]. The drawing illustrated a propagandist article written in 1885 by A. Budiłowicz. The church, as described by the Russian, was supposed to show the ‘contamination’ of the Eastern Church by the Uniate one. Another drawing from around 1885 [Illus.8] shows the interior of the temple, with the high altar in the centre of the sanctuary and a separating structure that was supposed to imitate an iconostasis. It is clear from the picture that many typical elements are missing in it - there are no separate side altars, no pews or pulpit. One of the four side altars had an altar cavity, which points to the fact that the Roman-Catholic service was held in the temple in which collators could participate. The Kaczorowski family confirmed their patronage of the church by placing a ‘brass plaque’ with their crest above the entry to the nave. Undoubtedly, the founders of the church had some influence on the shape of the building – it was a single-space nave on the plan of a rectangle, with a triangular sanctuary, all covered with a single ridge roof. The family also had some impact on the interior and the equipment of the church, which is evidenced by the presence of a portative box organ in the choir. This shape of the building and its equipment most probably had to be accepted by the authorities of the diocese, as was the case for the Uniate church in Maciejów. As can be reasonably assumed, there must have been several temples of this shape at that time. Lack of an iconostasis and its replacement with a set of altars is the result of using the tradition (taken over from the Latin rite) of exposing the Blessed Sacrament in the ‘pro Venerabili’ vessel, to be gradually replaced with a monstrance with a different shape of the melchizedek. The iconostasis prevented the monstrance from being properly exposed to the faithful, therefore it was gradually reduced to the point of being replaced by a set of a high altar and side altars. In the record of the visitation of the Chełm diocese conducted by bishop Józef Lewicki in the years 1720-1725 there are short descriptions of the parishes and the churches (249 6 visitations), from which it can be concluded that at that time, the dominant layout of the temples was the traditional, tripartite one, typical of Orthodox churches, sometimes with a bell tower over the nave, however, there were also some bipartite churches (with the nave and the sanctuary only) as well as one with a single space only. It is interesting to note that although the Zamość synod of 1720 prescribed a specific model for conducting a visitation, in the case of the above-mentioned visitation, the rules were not followed. The tradition of writing short descriptions was followed in some of the later visitations of the diocese, among others the one conducted in the years 1759-1762 by bishop Maksymilian Ryłła. In the record of the visitation the bishop suggests using simpler solutions for the shape and the outline of the churches – ‘with one roof for stronger roofs’, taking ‘the Kryłów parish church without elaborate cupolas’ as a model. Monographs of Orthodox churches offer a chance to study several visitations of the same building as well as other documents connected with it over a longer period. Much information on the churches in the 18th century can be found in visitation records, inventories and other documents from the 19th and 20th centuries. In the case of the church in Bełżec, in the 1815 visitation records the temple, dating back to 1756, was described as erected ‘in the form of a church’, unlike other Uniate churches in the vicinity, built ‘in the Greek form’ (with cupolas), some of them erected at the same time. The most important form for the shape of Uniate churches were the Baroque ones with two-tower façades. In the diocese of Chełm several of them are mentioned in visitation records. A model for them could have been the Uniate cathedral in Chełm, designed by Paweł Fontana in the years 1735-1756. In the 1760s or 1970s, a church with ‘three round towers’ was erected in the village of Michale (in present-day Ukraine). The third tower was a tall turret for a signature above the nave, which is suggested by its later descriptions. Similar turrets, though slightly smaller, were also built in the other churches in Maciejów and Czerniejów. The church in Wielka Hłusza in Wołyń, 70 km north of Kowel, was also described as one with three towers. The churches in Michale and Wielka Hłusza were thoroughly reshaped by the Russians towards the end of the 19th century. At roughly the same time (1776), Marianna Sadowska founded a brick church in the village of Sztuń (to the south of Lubomel), built on a traditional tripartite layout, with a typical cupola above the nave, but with three altars instead of an iconostasis. The still existing Orthodox church in Nowosiółki in Wołyń has been dated by Ukrainian researchers to the year 1676, however, this is incorrect as the temple is a typical example of the Russian national style from the end of the 19th century [Illus.10]. The visitation records from the second half of the 18th century describe the building as being in a poor state of repair and give an order to build a new church (1779). Despite its renovation in 1787, it is hard to imagine that the building would have stood for another hundred years. My monographs on the churches of the diocese of Chełm located in Wołyń made it possible to verify the time of erection of some other temples: in Lubomel (St. George’s), Zhorany, Sztuń, Karasin, Trojanówka, Zdomyśl, and Wielimcze. 7 As for the changes in the equipment of the interior of the churches in the second half of the 18th century, it is worth noting that during the visitations conducted by Father Faustyn Kaube in the 1770s, the priest travelled with a ‘model’ presenting what the new arrangement of the altars was to be like, but it is not clear what the actual arrangement was. In Zaczernecz (Wołyń) in 1793, the visitator noted that the altars were placed ‘in the manner of Deisus’ to resemble an iconostasis. It can be assumed that the high altar in the centre of the sanctuary was linked to the side altars with passages on both sides [Illus.14]. This solution is described in several other visitation records and is an attempt at combining an iconostasis with the arrangement of the high altar and the side ones in the Latin Church mode, known from Uniate churches. The diocese of Włodzimierz–Brześć consisted of two parts separated by the Polesye decanates of the diocese of Chełm. The Brześć part of the diocese, with the co-cathedral in Brześć, including the north-eastern part of the present-day Lublin region, was in the Grand Duchy of Lithuania. The oldest preserved records of visitation come from the years 1725-1727 and are kept in the State Archive in Lublin. The visitation, conducted by Father Stefan Litwinko, stands out with the thoroughness of the transcript and the literary value of the descriptions. More visitation records from this area, from later times though, are preserved in the archives in Wilno. At the beginning of my examination of the visitation I was intrigued by two churches form Gierszonowice near Brześć that in 1726 stood next to each other. One, dubbed ‘old’, had a complete iconostasis with columns; the other one, new, built ‘in the mode of Roman churches’ was single-spaced. There was no Deisis, nor the Royal Gates, i.e., no iconostasis. In the sanctuary there was a high altar that was not sculpted, and in the nave a side altar with a ‘paper’ painting; apart from that there were 14 other paintings in the church, including that of Blessed Josafat. As far as church interiors are concerned, Father Litwinko particularly admired that of the church in Rzeczyca (the decanate od Kamieniec), with its full iconostasis as well as 6 independent Baroque side altars placed ‘ab opposito’ with the icons of Blessed Josafat, St. Anthony (most probably Padewski), Crucifixion, Our Lady of Częstochowa, and St. Francis as well as a ‘statue’ of Christ of Antokol. In 1759 the church no longer existed. Father Litwinko’s visitation records, with the detailed descriptions of the architecture and interiors of the churches he visited were encouragement for further studies. From the decanate of Kobryń there are records from the visitation of 11 churches only (out of the 22 that made up the decanate) [Illus.12]. The predominant type of church in it was the traditional, tripartite one, with a bell tower above the ‘babiniec’ and a ‘cupola’ above the nave, which may also have been a Baroque tented roof, like in a church. There were also some bipartite temples (with the sanctuary and the nave) as well as ones built on the plan of a cross. Their equipment was usually traditional – with the iconostasis in three distinct parts: the tier of Deesis, the Sovereign tier with icons and the Royal Gates all separately. The Deesis was often painted on one long piece of canvas with the apostles and the prophets, or was ‘less carefully made’, or was simply a collection of various icons; the Sovereign tier was sometimes a bit archaic, asymmetrical (with only the Northern Doors). Some of these icons were already accompanied by mensas (altar stones,) thus forming altars. Several churches also had independent side altars. Among the icons there were paintings of St. Anthony (probably 8 Padewski), occasionally ‘statues’ (sculptures) and crucifixes with sculpted, not painted Crucifixion, and in one of the temples there was a ‘Roman-Catholic’ mensa. The high admiration of Father Litwinko encouraged me to investigate the interior and equipment of the remaining 33 churches of the decanate of Kamieniec visited in the years 1725-1727 [Illus. 13]. In seven of them there was no equipment assimilated from the Latin rite, in the remaining 26 there were some Latin elements – a Baroque high altar, side altars placed next to the iconostasis, or independent ones in the nave. Eight churches had no iconostasis, in some, instead of the iconostasis, there was a symmetrical set of a high altar and usually two side altars. The décor of the Orthodox churches was enriched with the icons from the tradition of the Latin Church – St. Anthony Padewski, St. Francis, and St. Casimir. Only in one church there was an icon of a Uniate saint, St. Josefat. In some of the churches there were ‘Italian copperplates.’ In comparison with the previously described decanate of Kobryń, the Kamieniec one had churches with more elements taken from the Latin rite. Among the churches of this part of the diocese that are or were located in the present-day Lublin voivodship, a special place is taken by the temple in Kodeniec from the years 1791-1795 (now a Roman Catholic church) [Illus.16-18] It is the last Baroque, wooden church with two towers. The monumental building was erected in a relatively small village and its beginnings may be connected with the foundation act issued by Antoni Tyzenhauz. The church had an iconostasis reduced to two icons in the Sovereign tier, small altars (with the painting of Mother of God of Sokal in one of them) and the Royal Gates in between. There was also an organ in the church. A slightly different picture of the Uniate tradition emerges from the visitations of the Krosno decanate of the Uniate diocese of Przemyśl in the year 1742. The diocese was one of the last to join the Union in 1692. In the decanate of Krosno, which was created mainly from the churches belonging to the Krosno part of the Sanok royal lands, the Union was accepted by most parishes as early as the first part of the 17th century, mainly because the parishes (their priests) received some privileges from the ‘starostas’ (higher administrative officials in the Polish-Lithuanian State). The decanate had 19 churches in the broadly understood vicinity of Komańcza [Illus.19]. Most of the visited churches were tripartite and each of the three parts was covered with a cupola or a ‘top’ (hip roof), and above the 'babiniec’ there was space for bells, constructed from some beams of the babiniec framework over its structural ceiling and covered with a ‘top’. Several churches, probably in poorer parishes, had a two-space layout. All the churches had iconostases, often consisting of separate parts: the Deisus, the Sovereign tier, and the Royal Gates. Most of the high altars were already Baroque, with architectural decorations, and in some churches, there were also side altars. The visitation records suggest that despite the parishes joining the Union relatively early, the churches in this area were more conservative in comparison with the Brześć part of the Włodzimierz-Brześć diocese. The decanate of Baligród, visited 30 years after the Krosno one (around 1776), had 41 parishes [Illus.20]. Here also the predominant type of church was the tripartite one, with a bell tower above the ‘babiniec’, and three ‘tops’, though some of the churches had a bell tower ‘placed at the front’. This kind of bell tower was more frequent in churches with two ‘tops’, 9 I.e, the bipartite ones (with the sanctuary and the nave). One temple was with ‘one top, like a Church’. In the sanctuary in Łopienka at the end of the 18th century a brick Orthodox church was built, tripartite, but covered with a roof with one ridge, which made it similar in shape to a Roman Catholic church [Illus.21]. Inside all of these churches, there was an iconostasis with the separate parts of the Deisis (often painted on canvas) and the Sovereign tiers. In 37 churches there were side altars - one, two, sometimes even three of them. In one there was an icon of St. Anthony (probably Padewski), and in Łopienka the famous miracle-granting icon of Virgin Mary with Child. Here also, as one of the icons in the Sovereign tier, a copy of the picture of Our Lady of Częstochowa was placed in the iconostasis. In two churches, the presence of a monstrance, at that time wooden, was noted in the visitation record. In many churches there were two windows only and there was no floor. From the record it can be concluded that there was some progress in assimilating elements of the Latin tradition in the Uniate diocese of Przemyśl. In the Polish part of the diocese of Połock, the churches looked rather different. The diocese was the part of the archdiocese of Połock that after the First Partition of Poland remained in the Polish-Lithuanian State [Illus.22-23]. It was visited in the years 1789-1790, which makes it one of the latest visitations of Uniate churches in the Metropolitanate of Kijów, perhaps even the only one preserved from this area. In the diocese there were 179 parish churches as well as 141 filial ones, whose existence was only noted. At present, after the Second World War, most of the area of the former diocese is mainly in Byelorussia, while some fragments are in Russia, Latvia, and Lithuania. Out of the visited churches only two were built of brick. The churches had various layouts, however, little is known about them. There are mentions of temples built on the plan of a cross, with three or even five cupolas; there were also round ‘churches’, also covered with cupolas. 13 churches had a two-towered façade, most of them were in the decanate of Brasław, which should not be surprising as this decanate could pride itself on the church of Basilians in Berezwecz – the most beautiful temple of the Wilno Baroque; nearby, in Połock, there was another temple in the same style, St Sophia Cathedral. In the neighbouring decanate of Hołubice [Illus.24] there were 23 churches, among which one of the only two brick churches in the diocese, perhaps also two-towered in the style of the Wilno Baroque, seeing as the Roman Catholic church built nearby was in the same style. 150 churches had no iconostasis, only a set of altars. The remaining 29 temples had an iconostasis, sometimes rather symbolic: the Royal Gates and two icons in the Sovereign tier. Apart from the icons typical of the Eastern Church, there were also those depicting the saints of the Latin Church. The most popular one was Antoni Padewski - 31 churches, although there were also some of other saints. In 12 temples there were pictures of Blessed Josafat. High altars and side altars had Baroque, architectural decorations, many of them had sculptures representing Christ, usually of Antokol, and Crucifixion, rarely some saints; some of them had altar cavities; 27 churches had monstrances. In the decanates of Kijów and Bracław, visited in 1782, churches without an iconostasis were an exception – if there were any deprived of it, they were usually the ones that had been built very recently. The attempt at reconstructing from visitation records the architecture and the equipment of Uniate churches presented above is only a starting point for wider research on the subject. The picture that emerges is quite varied, depending on the time and area of individual visitations. The churches from dioceses in the western and northern part of the Metropolitanate seem to have assimilated and adapted to their needs some elements of the Latin Church quite easily, while those in the south and south-west of it were more ‘resistant’ to the process. This assimilation of the Latin tradition was a consequence of the presence of the Uniate Church in the cultural landscape of the Republic of Poland from the pre-Partition period.