Odmienność emocji automatycznych i refleksyjnych: poszukiwanie zróżnicowania neurobiologicznego i psychologicznego

Praca ma charakter interdyscyplinarny, choć dotyczy podstawowego problemu psychologii emocji: zróżnicowania emocji reaktywnych, powstających samoczynnie w odpowiedzi na stany środowiska zewnętrznego i wewnętrznego oraz emocji opartych o namysł i procesy wartościowania pojęciowego. Podział ten odniesiony został do modelu „mózgu emocjonalnego” (LeDoux, 1996), koncepcji sekwencji procesów afekt – poznanie – afekt (Zajonc, 1980/1985) oraz taksonomii (Jarymowicz i Imbir, 2010) rozróżniającej emocje o genezie (1) automatycznej (homeostatyczne i hedonistyczne) i (2) refleksyjnej (emocje związane z pojęciowymi standardami Ja i ogólnymi standardami dobra – zła). Typowe dla badań psychologicznych pytanie o znaczenie regulacyjne znaku emocji zostało powiązane z hipotezami o odmiennych funkcjach emocji negatywnych i pozytywnych w obrębie automatycznego vs refleksyjnego systemu wartościowania. Celem serii badań było rejestrowanie wybranych wskaźników następstw wzbudzania różnych emocji – w zakresie pomiarów EEG, fMRI oraz efektywności kontroli poznawczej (w tym – w warunkach podprogowych ekspozycji bodźców emotywnych). Opracowano jednolite dla wszystkich typów badań metody wzbudzania emocji – w postaci serii słów bądź zdań. Badania neurobiologiczne miały cele eksploracyjne, a psychologiczne – weryfikowanie hipotez. W badaniach neurobiologicznych uczestniczyły wyłącznie kobiety (studentki psychologii) – w przypadku badania fMRI: N=36; w przypadku badania EEG: N=25. Spodziewano się odmiennego wzoru pobudzeń struktur mózgowych (fMRI) oraz dynamiki odpowiedzi kory mózgowej (EEG) w trakcie czytania słów związanych z różnymi emocjami. Dane, rejestrowane po serii słów dotyczących emocji automatycznych vs refleksyjnych, wskazały na pewną odmienność sieci aktywizowanych struktur (fMRI) oraz na zróżnicowanie amplitudy potencjałów wywołanych (EEG) – wyrażające się trzema efektami (w czasie 120-850 ms): 1/ wcześniejszym efektem znaku niż systemu wartościowania, 2/ większą amplitudą emocji o genezie refleksyjnej niż automatycznej, 3/ asymetrią potencjałów dla znaku: większych dla emocji automatycznych negatywnych niż pozytywnych oraz większych dla emocji refleksyjnych pozytywnych niż negatywnych. W badaniach psychologicznych weryfikowana była hipoteza, zgodnie z którą stopień interferencji emocji w przebieg procesów poznawczych jest większy, gdy są to emocje powstające automatycznie (ze względu na ich holistyczny i dyfuzyjny charakter) niż gdy są to emocje refleksyjnie (wybiórczo powiązane z analizowanymi elementami sytuacji). W serii 5 badań uczestnikami byli studenci I roku różnych uczelni warszawskich. Mierzona była efektywność kontroli poznawczej w warunkach wzbudzania emocji z użyciem 3 paradygmatów: 1/ Emocjonalnego Testu Stroopa (2 badania: N=90 i N=70), 2/ Testu Antysakkad Halleta (2 badania: N=100 i N=80) oraz podprogowego poprzedzania Murphy i Zajonca (1 badanie: N=50). Dobór paradygmatów związany był z zamiarem testowania kilku wybranych przejawów przetwarzania informacji w warunkach wzbudzania emocji: etapu przetwarzania przedświadomego oraz etapu przetwarzania świadomego. Specyficzne hipotezy przewidywały silniejsze interferencje wzbudzanych emocji automatycznych niż refleksyjnych, przejawiające się większym ich wpływem na: 1/ oceny neutralnych bodźców, 2/ efektywność kontrolowania odruchów gałki ocznej w Teście Antysakkad oraz 3/ kontrolowania interferencji znaczenia słów w Teście Stroopa. Wyniki okazały się spójne z hipotezami (w odmiennych wariantach badań z użyciem Testu Stroopa, a także Testu Antysakkad, otrzymane wzory danych były bardzo podobne). Pojedyncze badanie w paradygmacie podprogowego poprzedzania wskazało ponadto pewien ważny trop. Klasyczny efekt znaku (wpływu utajonych bodźców o różnym znaku na negatywność/pozytywność ocen neutralnych obiektów eksponowanych jawnie) uzyskany został tylko w warunkach eksponowania bodźców (słów) odnoszących się do emocji automatycznych; brak było takiego efektu w warunkach ekspozycji bodźców podprogowych, odnoszących się do emocji refleksyjnych.