Edukacyjna wartość dodana: teoria i zastosowania, kontrowersje i perspektywy

We współczesnych systemach oświaty wzrasta znaczenie wskaźników ilościowych, mających za zadanie opisywać jakość działania instytucji edukacyjnych. Powszechnie wykorzystuje się w⁠ tym celu wyniki egzaminów końcowych. Ocena formułowana na podstawie takich kryteriów ma jednak poważną wadę – faworyzuje placówki rekrutujące dobrych uczniów. Próbę rozwiązania tego problemu stanowią wskaźniki edukacyjnej wartości dodanej (EWD), które na przestrzeni ostatnich trzech dekad zostały wdrożone w⁠ kilku krajach na świecie, w⁠ tym również w⁠ Polsce. Wykorzystuje się w⁠ nich informacje o⁠ wcześniejszych osiągnięciach edukacyjnych uczniów, aby ocenić wkład szkoły (niekiedy również poszczególnych nauczycieli) w⁠ uzyskiwane przez nich wyniki egzaminów końcowych.Niniejsza rozprawa ma na celu określenie roli, jaką wskaźniki tego rodzaju odgrywają w⁠ systemach oświaty, ze szczególnym uwzględnieniem polskich doświadczeń w⁠ tym zakresie. W⁠ przeprowadzonych analizach uwzględniony został zarówno kontekst instytucjonalny i⁠ miejsce wskaźników EWD w⁠ polityce edukacyjnej, jak też kwestie metodologiczne związane ze sposobem ich konstruowania. W⁠ pracy omówione zostały podstawy teoretyczne, na których oparta jest wykorzystywana przy obliczaniu wskaźników EWD metoda określania oddziaływania instytucji edukacyjnych na osiągnięcia uczniów. Opisane zostały też uwarunkowania historyczne, które przyczyniły się do podjęcia prac nad rozwojem tego rodzaju wskaźników i⁠ wdrożeniem ich jako narzędzi realizacji polityki edukacyjnej. W⁠ szczególności przeanalizowane zostały konsekwencje implementacji w⁠ zarządzaniu oświatą reguł odwołujących się do koncepcji new public management (NPM), a⁠ w⁠ szczególności zasady rozliczalności (ang. accountability). Omówione zostały przy tym zarówno cechy wspólne, jak i⁠ różnice występujące w⁠ sposobie wdrażania w⁠ różnych krajach polityk publicznych opartych na tych założeniach.Na podstawie obszernego przeglądu literatury określone zostały różne możliwości wykorzystania wskaźników EWD w⁠ ramach systemu edukacji. Wyróżniono trzy typy ich zastosowań: zewnętrzną ocenę jakości pracy instytucji edukacyjnych, dostarczenie informacji o⁠ szkołach rodzicom i⁠ opinii publicznej oraz ewaluację wewnętrzną. Dla każdego z⁠ nich dokonano krytycznej analizy założeń, na których zwolennicy stosowania danego rozwiązania opierają przekonanie, że jego wykorzystanie będzie oddziaływać na rzecz poprawy jakości kształcenia. Dokonano też przeglądu problemów metodologicznych związanych z⁠ pomiarem wkładu instytucji edukacyjnych w⁠ osiągnięcia uczniów i⁠ omawiono wynikające z⁠ tego praktyczne konsekwencje dla możliwości wykorzystania wskaźników EWD jako narzędzi wspomagających zarządzanie oświatą oraz kontrowersje związane z⁠ ich wdrażaniem.Po nakreśleniu szerszego kontekstu historycznego i⁠ teoretycznego opisane zostały rozwiązania wdrożone w⁠ Polsce – zarówno metody obliczania i⁠ prezentacji wskaźników, jak też podsumowanie wyników badań dotyczących ich recepcji i⁠ sposobu wykorzystania przez szkoły. Omówione zostały powody podjęcia prac nad rozwojem wskaźników EWD w⁠ Polsce, formy organizacyjne, w⁠ ramach których prowadzone były prace wdrożeniowe i⁠ znaczenie EWD w⁠ kontekście całokształtu polskiej polityki edukacyjnej. Ukazano też specyfikę polskich rozwiązań w⁠ porównaniu do tych wdrożonych w⁠ innych krajach, w⁠ szczególności w⁠ Anglii i⁠ w⁠ USA. W⁠ podsumowaniu dokonano oceny dotychczasowego znaczenia wskaźników EWD w⁠ Polsce i na świecie oraz rozważono perspektywy ich dalszego wykorzystania.

Quantitative indicators are commonly used in the contemporary school and teacher accountability systems, which are developed in many countries in order to assure the quality of education. In such a system, indicators describing student achievements with examination results plays a⁠ particularly important role. However, the assessment of schools’ (or teachers’) quality based on such criteria has a⁠ serious drawback: it gives an advantage to institutions recruiting good students. Over the last three decades, researchers have tried to address this problem by developing value-added (VA) indicators and implementing them in several countries around the world, including Poland. In the case of VA indicators, information about previous students’ achievements is used to assess the contribution of a school (or a teacher) to the final examination results of their students.The aim of this dissertation is to describe the role of VA indicators in contemporary education systems, with particular emphasis on Poland. The analysis concerns both the institutional context and the role of VA indicators in the educational policy as well as methodological issues related to the way these indicators are computed. This thesis discusses the theoretical foundations of the assessment of the impact schools are having on student achievement. Furthermore, it explains the historical reasons for the development of VA indicators, particularly the implementation of the New Public Management (NPM) concepts and accountability principles in education. The analysis of the introduction of polices based on such foundations includes both shared characteristics as well as country specific experiences.A comprehensive literature review has lead to the identification of various applications of VA indicators in educational systems. These can be grouped into three broad categories: external evaluation of the quality of schools or teachers, providing parents and public opinion with information about schools, and self-evaluation of schools. For each of this applications, it was analyzed how use of VA indicators is supposed to affect teachers’ and headmasters’ behavior in order to promote quality of education. Furthermore, this thesis discusses the methodological challenges related to the measurement of the educational institutions’ contribution to student achievement along with their practical ramifications to the use of VA indicators as a tool for supporting education management as well as controversies raised by the implementation of VA as a part of accountability systems.The outline of the broader historical and theoretical context is followed by a description of the VA indicators’ implementation in Poland. It includes both a characterization of methods of calculating and presenting the indicators, as well as a summary of the research on VA indicators’ utilization and reception in schools. Determinants and organizational forms of the development of VA indicators in Poland are described, as well as connections of VA assessment with other educational policies that have been implemented in Poland. Furthermore Polish implementation of VA indicators is compared with a way they are used in other countries, particularly in England and in the USA. Thesis ends with reflection on prospects for further use of VA indicators as a part of contemporary and future accountability systems.