Dzieciństwo jako rosyjski temat kulturowy w XX wieku

Dzieciństwo uważane jest za bardzo istotny okres rozwojowy w życiu człowieka, determinujący jego następne lata i wybory życiowe. Poprzez obserwację zachowań dorosłych dziecko nabywa umiejętności oraz adaptuje podstawowe wartości, obowiązujące normy i przekonania, przyswaja systemy symboli kulturowych regulujących życie społeczne. Proces ten prowadzi do ukształtowania osobowości, charakteru i światopoglądu dziecka oraz wpływa na jego przystosowanie do życia w kulturze. Kolejne systemy polityczne w dwudziestowiecznej Rosji odwoływały się do odmiennych porządków aksjologicznych. Zróżnicowane były również koncepcje estetyczne koncentrujące się na kategorii dzieciństwa. W okresie przedrewolucyjnym dzieciństwo było przedmiotem mitologizacji, co wynikało ze zwrotu kultury początku XX wieku w kierunku tego, co pierwotne, niezdeformowane przez mieszczańską moralność. Przełom wieków przyniósł powszechne zainteresowanie mitem. Zwrot ku mitologii ludów pierwotnych łączył się z zainteresowaniem kręgiem wartości kultury dziecięcej. Efektem owych inspiracji były prace poświęcone językowi i psychologii dziecka (teoria rozwoju poznawczego, animistycznego myślenia dziecka autorstwa Jeana Piageta). Sztukę dziecięcą zaczęto postrzegać jako wartość kulturową. W rzeczywistości radzieckiej dzieci traktowane były jako plastyczny „materiał”, służący do uformowania „nowego człowieka radzieckiego”. Ideolodzy partyjni przywiązywali szczególną uwagę do kształtowania charakteru dziecka poprzez zideologizowaną twórczość, przeznaczoną dla najmłodszych odbiorców. Kreacja mitów na użytek propagandy była powszechnym zjawiskiem w przestrzeni radzieckiej subkultury dziecięcej. Upadek Związku Radzieckiego przyniósł westernizację kultury rosyjskiej. Kultura masowa zawładnęła podatnymi na jej wpływ młodymi odbiorcami. Rezultatem przemian polityczno-społecznych był problem marginalizacji części najmłodszego pokolenia. Powyższe zjawiska wskazują na istotny związek między obowiązującymi w danym systemie polityczno-społecznym wartościami i normami kulturowymi a stosunkiem do subkultury dziecięcej. Przedmiotem badań w rozprawie była kategoria dzieciństwa w rosyjskiej kulturze XX wieku (w analizie uwzględniano również informacje dotyczące postrzegania kluczowego zagadnienia w kulturze emigracji rosyjskiej). Problematyka badawcza pracy obejmowała kulturowe, społeczne i polityczne aspekty problemu dzieciństwa traktowanego jako temat kulturowy w rozumieniu Morrisa E. Oplera. W pracy Tematy jako dynamiczne siły w kulturze (Themes as Dynamic Forces in Culture) uczony twierdził, iż w każdej kulturze występuje określona liczba tzw. tematów, dynamicznych stwierdzeń, które zdefiniował jako postulaty względnie stanowiska, głoszone otwarcie lub milcząco sugerowane, zwykle kontrolujące zachowanie lub pobudzające do działania. Celem badań było udowodnienie hipotezy, iż uzasadnione jest mówienie o dzieciństwie jako o rosyjskim temacie kulturowym w XX wieku oraz potraktowanie owego tematu jako jednego z możliwych kluczy do zrozumienia swoistości kultury rosyjskiej. W pracy przyjęto założenie, że istnieją różne rodzaje dzieciństwa, które stanowi produkt kultury. Pierwszym krokiem postępowania badawczego było zarysowanie wizji dzieciństwa w rosyjskich teoriach pedagogicznych. Rozpatrywane były różne konfiguracje norm wychowania i socjalizacji dziecka, a także kreowane wzory zachowań, wpływające na osobowość dziecka. We wspomnieniach dzieci wyodrębniono elementy dziecięcej percepcji świata oraz wyeksplikowano dziecięce postrzeganie sytuacji krańcowych, których dzieci stały się uczestnikami. We wspomnieniach dorosłych poszukiwana była odpowiedź na pytanie, w jaki sposób przeżycia związane z dzieciństwem oraz proces integrowania doświadczeń wpłynęły na światopogląd i osobowość autorów. Kolejnym analizowanym zagadnieniem było radzieckie dzieciństwo zideologizowane rozumiane jako poddawany mitologizacji fenomen socjokulturowy. Ukazane zostały mechanizmy formowania „nowego człowieka radzieckiego”. Zebrany materiał przekonuje, że reorganizacja zewnętrznego i wewnętrznego życia dzieci, psychiczne okaleczanie najmłodszych, ambiwalencja moralna i kulturowa były wpisane w paradygmat straconego dzieciństwa, obejmujący takie ograniczenia tematu kulturowego, jak dzieciństwo na wojnie, dzieciństwo w łagrze i osierocone dzieciństwo. Badane były również problemy i zagrożenia dzieci w dwudziestowiecznej Rosji, ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska bezprizornosti oraz marginalizacji, traktowanych jako skutki przemian społeczno-politycznych. Analizie poddany został także wpływ kultury masowej na świadomość dziecięcą. Twórczość dla dzieci potraktowana została jako podstawowy, sformalizowany, materialny przejaw tematu kulturowego. Analizie poddano promowane wartości, ideały wychowawcze, funkcje ideologiczne i propagandowe w literaturze dziecięcej oraz bajkach animowanych dla dzieci. Poruszone zagadnienia stanowiły podstawę do ukazania wpływu tematu dzieciństwa na rosyjską konfigurację kultury. Przeprowadzone badania pozwalają lepiej zrozumieć zarówno specyfikę dzieciństwa w rosyjskiej przestrzeni kulturowej w XX wieku w perspektywie kulturoznawczej oraz analizowaną w zobiektywizowanych kategoriach specyfikę rosyjskiej kultury XX wieku. Rozprawa eksponuje wpływ tematu dzieciństwa na rosyjską konfigurację kultury oraz jego relacje z innymi rosyjskimi tematami kulturowymi, m.in. tematem pracy, tematem kolektywizmu, tematem obrony ojczyzny, tematem wolności, tematem relacji między jednostką a zbiorowością. Przeprowadzone badania dowiodły, że temat dzieciństwa przejawiał się w licznych aspektach kultury rosyjskiej, m.in. w literaturze faktu, literaturze pięknej, filmie, plastyce, pedagogice, filozofii, publicystyce, polityce, wojskowości, systemie penitencjarnym. Podjęte rozważania prowadzą do wniosku, że temat dzieciństwa może być potraktowany jako swoisty klucz interpretacyjny, stanowiący jedną z możliwych prób poznania i zrozumienia kultury rosyjskiej.

Childhood is regarded as a very important period of development in human life: it determines the following years and life choices. Through observation of adult’s behaviour the child gains skills and adapts basic values, norms and believes, learns the systems of cultural symbols regulating social life. This process shapes personality, character and world outlook and influences the child’s adaptation to life in culture. Consecutive political systems in the 20th century Russia referred to different axiological systems. Likewise esthetic concepts concentrated on childhood had undergone differentiation. During the prerevolutionary period childhood was a matter of mythologization, based at the beginning of the 20th century on a desire to establish a culture free from deformations caused by bourgeois morality. The turn of the century brought a wide interest in myths. The rise of interest in mythology of primordial people draw attention to the values of children’s culture. These inspirations resulted in the works devoted to the language and child’s psychology (theory of cognitive development, animistic thinking by Jean Piaget). Child’s art started being perceived as a culture value. In Soviet everyday life a child was regarded as a flexible material able to become a “new Soviet man”. The official party ideologists paid special attention to shaping children’s characters through ideologized arts targeting the youngest consumers. Creating myths intended for propaganda was a general occurrence in the space of Soviet children’s subculture. The fall of the USSR caused westernization of Russian culture. Mass culture possessed complaisant consumers. As a result of political and social changes some part of the youngest generation was marginalized. The above stated remarks denote the crucial dependence between the common values and cultural norms in the given socio-political system and the attitudes to children’s subculture. The subject of the research presented in the dissertation, is the category of childhood in Russian culture of the 20th century. (The analyzes takes into account key phenomena emerging in Russia, as well as these characteristic for the culture of Russian emigration). The research comprised cultural, social and political aspects of childhood as a cultural theme as seen by Morris E. Opler. According to Opler, in every culture we can come across a limited number of dynamic affirmations (themes). As stated by the author of Themes as Dynamic Forces in Culture “the term "theme" is used here in a technical sense to denote a postulate or position, declared or implied, and usually controlling behavior or stimulating activity, which is tacitly approved or openly promoted in a society”. The main goal of the research was to check the hypothesis that we can regard childhood as Russian cultural theme of the 20th century and use that theme as one of possible key concepts to understand specific character of that culture. An assumption has been made that there are different kinds of childhood regarded as a product of culture. The first step in the research was an outline of the vision of childhood in Russian pedagogical theories. Several configurations of upbringing and socialization were presented. In the analyzes of children’s memories the understanding of revolution changes and critical situations in which children participated were explicated. The memories of adults revealed the way of adoption of childhood experiences in the world view and personalities of the authors. The next problem taken into account was the Soviet ideologized childhood perceived as a socio-cultural phenomena. The mechanisms of shaping the “new Soviet man” from early childhood were pointed out. Gathered material proves that reorganization of internal and external life of children, mental injuries of the youngest, moral and cultural ambivalence were integrated in the paradigm of “the lost childhood” including such limiting factors of the cultural theme as childhood at the war, childhood in the concentration camp and orphans’ childhood. Problems and threats for children in the 20th century Russia with a specific emphasis on the homelessness (besprizornost’) and marginalization were regarded as the consequences of social changes. The impact of the mass culture on children’s consciousness was the subject of consideration. The art works for children were treated as a primary, formalized, material expression of the cultural theme. Popularized values, educational ideals, ideological and propagandistic functions of the art targeting the youngest in children’s literature and animated fairy tales for children were taken into consideration. Presented issues revealed the impact of childhood theme on Russian configuration of culture. The undertaken research reveals specific character of childhood in Russian cultural space of the 20th century as seen from the perspective of cultural studies and points out to specific features of Russian culture of the 20th century in general either. The influence of childhood theme on Russian configuration of culture and its relations with other Russian cultural themes was indicated (such as, for instance: the work theme, the theme of collectivism, the theme of homeland defense, the freedom theme, the theme of relations between the individual and the community). The research proved that the childhood theme manifested itself in many aspects of Russian culture, including literature of fact, belles-lettres, film, visual arts, pedagogy, philosophy, journalism, politics, military science, the prison system. The above mentioned arguments lead to the conclusion that the theme of childhood can serve as one of possible key concepts helping in attempts to learn and understand Russian culture.