Conan the Hero. An Exploration of Robert E. Howard’s Conan Cycle in the Light of Antique and Medieval Epic Tradition

Robert Ervin Howard, mimo iż pożegnał się z życiem w wieku lat trzydziestu, zdołał na stałe wpisać się w annały literatury. Mając w swym dorobku ponad trzysta opowiadań i około siedmiuset wierszy, autor ten znany jest głównie jako jeden z ojców gatunku fantasy. Po prawdzie, do momentu ukucia i popularyzacji terminu fantasy powszechnie określano utwory literackie tego typu jako „historie typu howardowskiego” (ang. Howard-type stories). Zdziwienie może zatem budzić fakt, iż mimo istotnego wkładu w rozwój literatury współczesnej i kultury popularnej, dorobek literacki Howarda nadal stanowi nieczęsty obiekt badań literaturoznawczych. Stan ten niepokoi tym bardziej, że niektórym z późniejszych pisarzy fantasy, nierzadko czerpiących inspiracje z prozy Howarda, poświęca się niezliczone prace badawcze, które w pewnym stopniu skazane być muszą na hołdowanie wtórności. W moim przekonaniu lekceważenie dokonań literackich Roberta E. Howarda przez środowiska naukowe jest stratą nie tylko dla badań nad gatunkiem fantasy, ale dla literaturoznawstwa angielskiego w ogóle. Howard nie ograniczał swych zdolności pisarskich do jednego tylko gatunku, tworząc z powodzeniem w szerokim zakresie tematycznym i rodzajowym. Na szczególną uwagę zasługuje cykl o Conanie, w którym, korzystając ze swej bogatej wiedzy historycznej i literackiej, Howard z powodzeniem połączył tradycje heroiczne wielu kultur i epok, tworząc opowieść, która cieszy się niezmienną żywotnością, nieprzerwanie inspirując kolejne teksty kultury mimo upływu osiemdziesięciu lat od śmierci jej autora. Celem mojej dysertacji jest przedstawienie cyklu o Conanie jako współczesnej formy eposu. Jako że pojęcie „epos” wciąż wymyka się jednoznacznej kategoryzacji, wstęp mojej rozprawy poświęcony jest analizie istniejących definicji eposu, począwszy od proponowanej przez Arystotelesa. Nadmienić należy, iż zamiarem wstępu nie jest stworzenie nowej definicji eposu, a raczej wyłonienie cech dla niego charakterystycznych, w szczególności zaś tych, które pomogą usystematyzować późniejszą analizę komparatywną dzieł reprezentujących różne stadia rozwoju europejskiej tradycji heroicznej i cyklu o Conanie. Podkreślanym w rozprawie aspektem eposu jest jego zaangażowanie w kwestie społeczne i kulturowe, pozwalające na traktowanie eposu jako literackiej reprezentacji społeczności, z której się wywodzi. Ponieważ w założeniu swym epos przemawiać ma do jak najszerszej grupy odbiorców, podkreśla się także pewną płynność jego stylistyki oraz przyjmowanych przezeń form organizacji tekstu. W ramach wstępu określony został zakres i kryteria doboru źródeł, omówiono też metodę badawczą, jak i obecny stan badań nad twórczością Howarda. Głównym kryterium doboru źródeł do analizy komparatywnej było zebranie tekstów reprezentatywnych dla poszczególnych etapów rozwoju europejskiej tradycji epickiej, a zarazem tych, które realnie mieć mogły wpływ na proces tworzenia cyklu o Conanie. Biorąc pod uwagę istniejące źródła wskazujące na zawartość prywatnej biblioteki Howarda oraz wiedzę o jego upodobaniach czytelniczych, starałem się dobierać teksty w wersjach, w których mógł on mieć z nimi styczność. Drugi rozdział dysertacji kreśli sylwetkę autora cyklu, prezentując aspekty jego życia prywatnego oraz kariery literackiej, które wpłynąć mogły na ostateczną formę cyklu o Conanie. Wśród najważniejszych informacji wymienić należy brytyjski rodowód Howarda, chętnie przezeń podkreślany i stanowiący podstawę jego nieustającej przez całe życie fascynacji kulturą Celtów i Piktów. Na uwagę zasługuje ponadto nadzwyczajne oddanie Howarda literaturze, jego szeroka wiedza historyczna oraz zainteresowanie tradycją oralną i poezją klasyczną, z wyróżnieniem dzieł Homera i Safony. Znaczna część rozdziału prezentuje poglądy Howarda, między innymi jego uwagi dotyczące kwestii barbarzyństwa, współczesnej cywilizacji, a także jego własne spostrzeżenia na temat wagi realizmu w jego twórczości. Na zakończenie, rozdział zdradza okoliczności powstania postaci Conana. Rozdział trzeci skupia się na prezentacji i analizie wybranych tekstów literackich tworzących antyczną i średniowieczną tradycję eposu heroicznego. Na przykładzie eposów Homera i Wergiliusza, a także Eddy poetyckiej i Eddy prozatorskiej, anglosaskiego poematu Beowulf oraz średniowiecznej legendy arturiańskiej w wersji Thomasa Malory’ego spisanej w Le Morte Darthur, wyszczególnione zostały główne motywy, obszary tematyczne i zabiegi stylistyczne typowe dla europejskiej tradycji epickiej, przy czym szczególną uwagę poświęcono tym cechom, które w toku wstępnych analiz zostały dostrzeżone również w cyklu o Conanie. Na wstępie ukazano rolę etosu atrofii, łączącego się nierozerwalnie w eposie heroicznym z ideą Wieku Heroicznego, wywodzącą się z Prac i dni Hezjoda. Następnie podkreślono dualizm eposu heroicznego, przejawiający się w jego „binarnej strukturze”, polegającej na ujęciu aspektów, ideałów i celów danej kultury w formę konfliktu spolaryzowanych wartości (szczególnie Kultury przeciwstawianej Naturze). Pojęcie opozycji binarnej, wykorzystywane pierwotnie w lingwistyce inspirowanej teorią de Saussure’a, a następnie zaadaptowane przez Claude’a Lévi-Straussa do badań mitograficznych, doskonale daje się zastosować do analizy fabuł prezentowanych eposów. Rozważono także język eposu, którego najciekawszym wykorzystaniem zdają się być specyficzne porównania, szczególnie takie, których celem jest podkreślenie bliskich związków sfery heroicznej z symboliką zwierzęcą. Przed przystąpieniem do analizy utworów reprezentujących germańską tradycję heroiczną, omówiona została ogólna specyfika wierzeń germańskich, ze szczególnym wyróżnieniem roli Thora w północnoeuropejskiej tradycji heroicznej i jego znaczenia w społecznościach przedchrześcijańskich tego obszaru. Jednym z omówionych w rozprawie aspektów etosu heroicznego jest kultowa pozycja bohatera w społeczności, wychodząca poza jego rolę jako protagonisty utworu. W odniesieniu do teorii Georgesa Dumézila o trójdzielności władzy w kulturach indoeuropejskich, podkreślono również naturę herosa jako reprezentanta Drugiej Funkcji oraz wynikający z niej jego kontestacyjny stosunek do władzy oraz do regulacji prawnych i norm obyczajowych. Podjęta została także próba wskazania wpływów tradycji związanej z rolą Thora jako bohatera kultowego na treść poematu Beowulf. Na przykładzie Beowulfa i Artura rozważono funkcję dydaktyczną oraz społeczne aspekty eposu heroicznego. Końcowa część rozdziału ma na celu prześledzenie najważniejszych dla przedstawionej tezy przemian w prezentacji i wykorzystaniu etosu heroicznego w epoce nowożytnej, w szczególności w powiązaniu z nurtem mediewalizmu rozwijającego się od połowy XVIII wieku przez cały wiek XIX aż do czasów Howarda. W rozdziale czwartym dokonano analizy porównawczej cyklu o Conanie z dziełami literackimi reprezentującymi europejski epos heroiczny czasów antyku i średniowiecza. Celem analizy było gruntowne rozpoznanie w cyklu Howarda wyróżnionych wcześniej cech eposu. Jako ramę dla analizy cyklu przyjęto fikcyjną biografię Conana. Śledząc kolejne etapy tej biografii, prezentuję obecność w omawianym cyklu zidentyfikowanych uprzednio elementów charakterystycznych dla eposu heroicznego. Zgodnie z prawidłami chronologicznymi, w pierwszej kolejności postać Conana analizuję w zakresie tradycyjnych przedstawień narodzin i dorastania bohatera epickiego. W początkowej części rozdziału szczególną uwagę poświęcam zagadnieniu miejsca herosa w opozycji Natura-Kultura oraz jego relacji wobec reprezentantów Pierwszej Funkcji Dumézila. Oddzielny podrozdział poświęcony został umiejscowieniu bohatera na granicy świata ludzkiego i boskiego. Prezentacja znaczenia uformowanego przez Howarda panteonu umożliwia także poruszenie niezmiernie istotnej kwestii, jaką jest rola, jaką odgrywają przedstawienia konkretnych zwierząt w eposie heroicznym. Analizie poddaję także bagatelizowaną często rolę postaci kobiecych w tradycji heroicznej. Podsumowaniem biografii Conana są rozważania na temat przedstawień monarchy w eposie, a co za tym idzie, niejednoznacznego wizerunku władzy państwowej w tego typu utworach. Ostatecznie, stosując wprowadzone uprzednio teorie i pojęcia, poparte wynikami badań Josepha Campbella nad przebiegiem przygód bohatera w tradycji heroicznej oraz stworzoną przez Lorda Raglana listą cech typowych dla życiorysów bohaterów epickich, ukazuję spójność struktury cyklu o Conanie z wcześniej omówionymi tekstami należącymi do europejskiej tradycji eposu heroicznego. W rozdziale ostatnim zostały rozważone aspekty historyczne i kulturowe leżące u podstaw europejskiej tradycji epickiej, a następnie wskazano na korelacje między społecznymi uwarunkowaniami powstania wybranych eposów antycznych i średniowiecznych a elementami społecznopolitycznej sytuacji w Ameryce początku XX wieku, które przyczyniły się do ostatecznego kształtu omawianego cyklu Roberta E. Howarda. Podkreślono ponadto stałą obecność cyklu o Conanie w kulturze popularnej, a nawet w dyskursie politycznym współczesnego Zachodu. W rozważaniach o kulturowych aspektach cyklu o Conanie nie mogło również zabraknąć kwestii kultowej pozycji, jaką cieszy się Conan, a także częstego wykorzystywania ram poświęconego mu cyklu do podejmowania polemiki społeczno-kulturowej w różnorakich tekstach kultury – fakt, którego istnienie byłoby niepomiernie trudne do wyjaśnienia, jeśliby traktować omawiany cykl jedynie jako jeden z wielu przykładów gatunku fantasy. Podsumowując, stwierdza się, że przeprowadzone badanie wykazało słuszność założenia, iż cykl o Conanie należy postrzegać jako współczesny wariant eposu heroicznego.