Konfederacja Barska w świetle korespondencji Józefa Zaremby

Działalność konfederacka Józefa Zaremby pozostawiła po sobie liczne ślady, zarówno w Pamiętnikach Jędrzeja Kitowicza (który przez ponad rok był jego sekretarzem), jak również w archiwum Zaremby, sprzedanym przez Bolesława Henryka Szaniawskiego, Bibliotece Kórnickiej. Zbiory te niemal nie obejmują co prawda, listów autorstwa samego Zaremby, zawierają jednak ponad tysiąc listów adresowanych do niego, jak również inne pisma (palety, manifesty, gazety pisane), związane z jego konfederacka działalnością Choć konfederaci wiązali z Józefem Zarembą nadzieje, w związku z jego postawa w trakcie interregnum 1763-1764, Zaremba objął (niezupełnie dobrowolnie) urząd regimentarza sieradzkiego, dopiero latem roku 1769. W wyniku wydarzeń roku 1770, rola Zaremby w konfederacji gwałtownie wzrosła, obok Kazimierza Pułaskiego stał się wtedy najważniejszym konfederatem w Koronie. Doprowadziło go to do konfliktu z Ignacym Skarbkiem Malczewskim, marszałkiem wielkopolskim. W trakcie całej konfederacji Zaremba stoczył zaledwie kilka potyczek i jedno większe starcie – z Franciszkiem Ksawerym Branickim, pod Widawą. Żadnego z tych starć nie przegrał, a potyczka pod Kościanem i bitwa pod Widawą stanowią jedne z nielicznych, konfederackich zwycięstw. Przez większość czasu Zaremba unikał jednak starcia z nieprzyjacielem, zachowując jednak względną sprawność bojową. Zarazem Zarembie zarzucano (niebezpodstawnie) niedostateczną współpracę z Pułaskim i Dumouriezem. W tajemnicy przed konfederatami Zaremba utrzymywał korespondencję z otoczeniem Stanisława Augusta, zarazem zabiegając o dobre stosunki z generalnością dbając o swoją pozycję w strukturach militarnych konfederacji. Równocześnie pełnił rolę swego rodzaju szeryfa, wobec ziemian wielkopolskich i sieradzkich, których majątki chronił przed Rosjanami, Prusakami, niezdyscyplinowanymi oddziałami konfederackimi i zwykłymi bandytami. Zaremba pojednał się z królem wiosną roku 1772, zachowując swój majątek, tym zaś z jego podkomendnych, którzy odstąpili od konfederacji razem z nim, pozwolono rozejść się lub przyjąć służbę w wojsku komputowym. Sam Zaremba został później mianowany generałem brygady w wojsku komputowym, jak również wybrano go posłem na Sejm Rozbiorowy (gdzie popierał protest Reytana). Obiecującej karierze politycznej i wojskowej Pana na Kościelnych Zarembach położyło jednak kres przypadkowe samospalenie, w lutym roku 1774. Papiery Zaremby, są bezcennym źródłem wiedzy nie tylko o nim samym, lecz i o jego podkomendnych, w tym również o zwykłych, szeregowych konfederatach. Dowiadujemy się z nich o licznych (choć zwykle dość drobnych) nadużyciach ze strony konfederatów, jak również o konfliktach wewnątrz samej konfederacji.

The memoirs of Jędrzej Kitowicz, are considered one of the most important narrative primary sources, covering the history of Greater Poland (sensu largissimo) during Confederation of Bar (1768-1772). One of the most important protagonists of Kitowicz’s work is Józef Zaremba, a Confederate commander to whom Kitowicz was a secretary for over a year. A significant part of Zaremba’s archive survived and has been purchased, from his descendent, Bolesław Henryk Szaniawski. These papers give us an insight, not only in Confederate activity of Zaremba himself, but also in everyday life of his subordinates. Zaremba was supposed to sympathize with the Confederation from the very beginning. Despite these suppositions he remained neutral until summer 1769, when he became (not exactly willingly) Confederate regimentary of the Sieradz voivodship. 9 XII 1769 he fought his first skirmish, in Piotrków. The calamities that had fallen upon the Confederation in first three months of the year 1770, made Zaremba one of the most important Confederates in the Polish Crown, as he was appointed commander in chief of the Confederate forces in Greater Poland. During Summer 1770, he won a skirmish with Russians in Kościan and started his long and, sadly, rather futile cooperation with Casimir Pułaski. Joint efforts of Pułaski and Zaremba to retake Poznań resulted in the skirmish near Konin. Zaremba’s rise to power caused a conflict between him and the Confederate Marshal of Greater Poland, Ignacy Skarbek-Malczewski, which resulted in short imprisonment of the latter, and Zaremba taking over the Confederation of Greater Poland in January 1771. 23 VI 1771, Zaremba beat Polish loyalist forces lead by Franciszek Ksawery Branicki in the battle of Widawa. However, later Zaremba once more failed to cooperate with Pułaski during Confederate offensive planned together with Charles François Dumouriez. The last skirmish fought by Zaremba as a Confederate commander happened in Piotrków about 22 III 1772. In 9 IV 1772 Zaremba already had an intention to surrender to Stanisław August Poniatowski, which finally happened in May 1772. He corresponded with certain Confederates (such as Władysław Mazowiecki) as late as July 1772. Later he became a deputy to Partition Sejm, supporting Reytan’s protest. It seems likely, that had he not, accidentally set himself in fire (which resulted in his death, in February 1774), he would have ended his life as a senator. Zaremba’s situation during the Confederation was complex. He was not only a Confederate commander but, most of all – a noble and a landowner. As a commander of Polish comput army he owed loyalty both to king and to Joachim Karol Potocki – who was a Confederate. Zaremba cut off himself from any actions against the king, refusing to proclaim interregnum declared by Confederates and was maintaining a covert correspondence with Stanisław August’s court in Warsaw. Simultaneously he also did what he could to maintain a good relationship with Confederate government in exile (Generalność) and assure his position within the chaotic military structure of the Confederation, through (occasionally violent) disputes with various other Confederate marshals and military officers. First and foremost however, he acted as kind of sheriff to the landowners of Greater Poland, protecting their property and goods against Confederates, Prussians, Russians and ordinary bandits alike. Sometimes he even acted as an arbiter in legal disputes between the landowners. The letters and other papers of Zaremba show his complicated existence between the king and Generalność, between “his” troops (many of whom deserted him in favor of other Confederate commanders such as Pułaski) and szlachta landowners of the Greater Poland. Through balancing between mutually exclusive interests of these entities, Zaremba managed not only to survive but also to save, or even increase his socioeconomic standing, as well as protect the lives of his subordinate Confederates.