Gust i prestiż. O tworzeniu pola prozy fantastycznej w Polsce

Przedmiotem rozprawy jest polskie pole prozy fantastycznej, czyli odmiany twórczości popularnej reprezentowanej m.in. przez powieści Stanisława Lema i Andrzeja Sapkowskiego. Pole to zaczęło powstawać w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX wieku, a w 1982 roku założono periodyk „Fantastyka”. To czasopismo stanowi najważniejsze dla rozprawy źródło danych. Na podstawie jakościowej analizy treści 361 artykułów wstępnych, 82 felietonów i 450 recenzji zbadany został dyskurs na łamach „Fantastyki” z lat 1982–2012. W połączeniu z innymi źródłami wiedzy na temat prozy fantastycznej i jej kontekstu – publikacjami literaturoznawczymi, socjologicznymi bądź historycznymi, biogramami pisarskimi dostępnymi w miesięczniku czy środowiskowymi bazami danych – teksty te pozwoliły zgłębić przemiany gustu literackiego i hierarchii prestiżu w polskim polu fantastyki, ich uwarunkowania i konsekwencje. Wstępna część dysertacji określa przyjęte rozumienie fantastyki oraz umiejscawia rozprawę w najistotniejszych dla niej kontekstach badań naukowych. Następnie prezentowane są teoretyczne i pojęciowe podstawy badania relacyjnej przestrzeni literackiej, ze szczególnym uwzględnieniem teorii pola Pierre’a Bourdieu i możliwości jej powiązania z koncepcją przedmiotów kulturowych Wendy Griswold. Kolejne rozdziały ukazują światową i polską przestrzeń prozy fantastycznej, a dalej – założenia i rezultaty analizy dyskursu prowadzonego na łamach „Fantastyki”. Niekiedy literaturę fantastyczną postrzega się wyłącznie przez pryzmat jej funkcji rozrywkowej, lecz pole fantastyki może być również obszarem żywego zainteresowania sferą publiczną. Dysertacja pokazuje, że w polskim przypadku zainteresowanie takie obecne było przede wszystkim w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Centralne pozycje w polu zajmowali wówczas pisarze i redaktorzy o guście głównie inteligenckim, pragnący widzieć w literaturze narzędzie formowania społeczeństwa oraz mierzenia się z wyzwaniami pochodzącymi z życia politycznego. Po roku 2000 to publiczne zaangażowanie w znacznej mierze minęło, ustępując miejsca praktykom silniej zakorzenionym w logice rynkowej oraz guście popularnym. Oprócz zagadnień typowych dla badań nad fantastyką rozprawa podejmuje problematykę istotną dla socjologii literatury i socjologii kulturowej. Służy temu uwzględnienie roli wielu zewnętrznych czynników kształtujących polskie pole fantastyki, zogniskowanie analizy wokół czasopism (w porównaniu z książkami bardzo rzadko bada się je przy użyciu teorii społecznej, zwłaszcza socjologicznej), a także zdefiniowanie gatunków literackich w sposób, który sprzyja analizom obejmującym zarówno wewnętrzny porządek samych przedmiotów kulturowych, jak też ich społeczno-kulturowy kontekst.

The thesis is focused on the Polish field of speculative fiction, which is a type of popular literature represented by such works as the novels of Stanisław Lem and Andrzej Sapkowski. The field began to form in the mid-to-late-1970s, and in 1982 the Fantastyka monthly was founded. This monthly is the most significant data source for the dissertation. A qualitative content analysis of 361 editorials, 82 columns, and 450 reviews has allowed for an examination of Fantastyka’s discourse between 1982 and 2012. In connection with other sources of data on speculative fiction and its context (publications in literary studies, sociology, and history, writers’ bios published in the magazine, or databases compiled within the field), these texts have been used to investigate the changes in literary tastes and prestige hierarchies in the Polish field of speculative fiction, as well as their conditions and consequences. The introductory part specifies the adopted notion of speculative fiction and places the thesis in its essential research contexts. Then the dissertation presents the theoretical and conceptual basis for the study of relational literary space, with particular focus on Pierre Bourdieu’s field theory and on the possibility to use this theory in connection with Wendy Griswold’s idea of cultural objects. The next chapters describe first the global and Polish spaces of speculative fiction, and then the assumptions and results of the analysis of Fantastika’s discourse. At times speculative fiction is still seen exclusively as a means of entertainment, but its field can also host an active interest in the public sphere. In the Polish case the latter was mostly present in the 1980s and 1990s, when central positions in the field were occupied by writers and editors whose taste represented mainly the dispositions of intelligentsia, that is to say, those who wished to see literature as a way to shape society and to face the challenges of political life. After the year 2000 this interest largely passed, replaced by practices that were grounded more strongly in the logic of the market and in popular taste. Apart from the matters typical to science fiction studies, the thesis deals with issues relevant to the sociology of literature and cultural sociology. This is possible due to the inclusion of many external factors shaping the Polish field of speculative fiction, to the concentration on periodicals (which have only been studied very rarely with the help of social theory, particularly sociological theory), and to the definition of literary genres that can support the analyses encompassing both the internal order of cultural objects themselves and their sociocultural context.