Zastosowanie metod prawnoporównawczych w procesie tłumaczenia na przykładzie polsko-angielskiego przekładu terminologii z zakresu prawa rzeczowego

Przedmiotem niniejszej rozprawy doktorskiej pt. Zastosowanie metod prawnoporównawczych w procesie tłumaczenia na przykładzie polsko-angielskiego przekładu terminologii z zakresu prawa rzeczowego są badania dotyczące możliwości użytecznego zastosowania metod prawa porównawczego (komparatystyki prawniczej) w procesie tłumaczenia prawniczego. Istotne dla przeprowadzonych badań jest znane z literatury przekładoznawczej stwierdzenie, że proces tłumaczenia prawniczego zachodzi nie tylko na poziomie języka źródłowego i języka docelowego, lecz także na płaszczyźnie związanych z tymi językami systemów prawnych. To zetknięcie się zagadnień prawnych i językowych budzi naturalne zainteresowanie prawem porównawczym wśród przekładoznawców. Nie dziwi zatem, że w literaturze translatoryki prawniczej nawiązania do prawa porównawczego pojawiają się od kilkudziesięciu lat. Roli prawa porównawczego upatruje się w dostarczaniu tłumaczom prawniczym niezbędnej wiedzy, również na etapie ich kształcenia, a także w możliwości bezpośredniego wykorzystania prawa porównawczego w procesie tłumaczeniowym, zwłaszcza w zakresie przekładu terminologii. Niektórzy autorzy sugerują wręcz, że tłumaczenie prawnicze stanowi praktyczną realizację prawa porównawczego (ang. an exercise in/of comparative law). Pomimo tych licznych nawiązań przegląd literatury translatoryki prawniczej prowadzi do wniosku, że trudno jest znaleźć w niej konkretne informacje o tym, jak prawo porównawcze ma być stosowane przez tłumaczy, a w szczególności które metody prawnoporównawcze powinni oni stosować. Prawo porównawcze jest często traktowane dosyć powierzchownie, o czym świadczy fakt, że jedyną metodą prawnoporównawczą stosunkowo dobrze poznaną w translatoryce prawniczej jest metoda funkcjonalna, która na potrzeby tłumaczenia prawniczego została zaadaptowana przez Šarčević w ramach koncepcji ekwiwalentu funkcjonalnego. Do wiodącego opracowania tej autorki odwołują się liczni autorzy. W szeregu publikacji obraz prawa porównawczego jest oparty na klasycznym dziele Zweigerta i Kötza, stanowiącym podstawowy wykład metody funkcjonalnej, którą jego autorzy uznali w istocie za jedyną właściwą metodę prawnoporównawczą. Zaskakuje fakt, że w znacznym stopniu niezauważona w literaturze przekładoznawczej pozostała ożywiona dyskusja tocząca się wśród komparatystów na przestrzeni ostatnich trzech dekad, w ramach której nie tylko poddano tradycyjną metodę funkcjonalną krytyce, lecz przede wszystkim zwrócono uwagę na podejścia alternatywne i potrzebę pluralistycznego spojrzenia na metodologię prawnoporównawczą. Wobec braku opracowań ujmujących współczesną metodologię prawa porównawczego w sposób kompleksowy i dotyczących zarazem praktycznych aspektów jej zastosowania w tłumaczeniu prawniczym niniejsza rozprawa służy uzyskaniu odpowiedzi na pytanie o to, czy zastosowanie metod prawnoporównawczych może być użyteczne w procesie tłumaczenia prawniczego. W celu udzielenia odpowiedzi na powyższe pytanie (główne pytanie badawcze) po krótkim wprowadzeniu (rozdział 1.) omówiono najpierw najistotniejsze zagadnienia teoretyczne dotyczące trzech podstawowych wątków: juryslingwistyki (rozdział 2.), tłumaczenia prawniczego (rozdział 3.) oraz prawa porównawczego i jego związków z przekładem (rozdział 4.). Następnie w rozdziale 5. sporządzono zestawienie metod prawnoporównawczych, które wstępnie przeanalizowano pod kątem ich adekwatności do zastosowania w tłumaczeniu prawniczym. Zestaw metod składający się z metody ogólnej, którą stanowi samo porównywanie, oraz metod szczegółowych (metody funkcjonalnej, metody strukturalnej i metody hermeneutycznej) był przedmiotem badań omówionych w rozdziale 6. Dane do badań obejmowały tekst źródłowy księgi drugiej polskiego Kodeksu cywilnego, zatytułowanej Własność i inne prawa rzeczowe, oraz jego trzy istniejące przekłady na język angielski. Zostały one poddane kontrastywnej lingwistycznej analizie tekstu o charakterze jakościowym i ilościowym. Co jednak najistotniejsze, w toku badań w sposób eksperymentalny zastosowano wskazane metody prawnoporównawcze (co określono mianem tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej) w celu weryfikacji terminów użytych w badanych tekstach docelowych jako ekwiwalentów tłumaczeniowych terminów z zakresu prawa rzeczowego wyróżnionych w tekście źródłowym. Sprawdzono także potencjał innych, powszechnie dostępnych narzędzi tłumaczeniowych (forum internetowe, portal z tekstami paralelnymi i słownik) jako ewentualnych alternatyw dla zastosowania metod prawnoporównawczych. Badania pozwoliły na poczynienie szeregu spostrzeżeń co do możliwych sposobów zastosowania poszczególnych metod prawnoporównawczych, rodzajów problemów tłumaczeniowych, do których rozwiązywania mogą być one użyteczne, ich potencjału w zakresie ustalania ekwiwalentów tłumaczeniowych, a także aspektów praktycznych ich wykorzystania. Odniesiono się także do użyteczności narzędzi alternatywnych. Na podstawie uzyskanych danych możliwe stało się udzielenie odpowiedzi twierdzącej na główne pytanie badawcze (rozdział 7.). Dokonano także weryfikacji hipotez – w szczególności potwierdzono hipotezę główną, zgodnie z którą pod pewnymi warunkami zastosowanie metod prawnoporównawczych jest użyteczne w procesie tłumaczenia prawniczego. Jeśli chodzi o warunki użyteczności metod prawnoporównawczych w tłumaczeniu prawniczym, uwypuklono konieczność adaptacji tych metod na potrzeby tłumaczenia prawniczego w sposób odpowiadający jego celowi i charakterowi. Konieczność ta wynika z faktu, że tłumaczenie prawnicze i prawo porównawcze stanowią dwa powiązane, lecz – jak podkreślono we wnioskach końcowych – autonomiczne względem siebie obszary. Ponadto wskazano na konieczność zapewnienia racjonalnych warunków pracy tłumaczy, jeśli chodzi o czas na wykonanie tłumaczenia, a także zwrócono uwagę na potrzebę uwzględnienia prawa porównawczego, a zwłaszcza konkretnych metod prawnoporównawczych, w kształceniu tłumaczy prawniczych. Ten element kompetencji tłumacza prawniczego określono mianem subkompetencji prawnoporównawczej. Przedstawiono również ograniczenia przeprowadzonych badań. Wynikają one m.in. z przyjęcia określonych danych, pary językowej i kierunku tłumaczenia, a także ze skupienia się na konkretnych systemach prawnych. Ponadto zastosowanie głównie jakościowych metod badawczych wymaga uwzględnienia czynnika subiektywizmu badacza. Na podstawie przeglądu literatury i uzyskanych wyników zaproponowano model tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej odzwierciedlający procedurę zastosowaną w ramach badań. Wskazano wreszcie na metodologię prawa porównawczego jako zasób, z którego tłumacze mogą korzystać w sposób elastyczny i eklektyczny, testując użyteczność narzędzi prawnoporównawczych w praktyce i dostosowując zakres prowadzonej tłumaczeniowej analizy prawnoporównawczej do własnej wiedzy, okoliczności danego zlecenia i charakteru napotkanych problemów tłumaczeniowych

The present doctoral thesis, entitled The Application of Comparative Law Methods in the Translation Process as Exemplified by the Polish-English Translation of Property Law Terminology, examines whether it is possible to apply comparative law methods in the process of legal translation in a useful manner. An important observation for this study is that, as emphasised in translation literature, the process of legal translation takes place not only at the level of the source and target languages but also at the level of the legal systems related to both languages. This confrontation of legal and linguistic considerations has naturally sparked interest in comparative law among translation scholars. Therefore, it comes as no surprise that references to comparative law have been made in legal translation literature for several decades. The role of comparative law is seen in providing legal translators with the necessary knowledge, including at the stage of legal translator training, as well as in its direct applicability in the translation process, especially in relation to the translation of terminology. Some authors have even suggested that legal translation is an exercise in/of comparative law. Despite these numerous references, a review of the legal translation literature leads to the conclusion that it is difficult to find in it any specific information on how comparative law is to be applied by translators and, in particular, which comparative law methods they are supposed to use. Comparative law is often approached rather superficially, which is evidenced by the fact that the only comparative law method that has been explored relatively well in legal translation studies is the functional method, adapted by Šarčević for legal translation purposes through the notion of functional equivalent. Šarčević’s leading study has since been referred to by multiple other authors. In a number of studies, the image of comparative law is based on the classic work by Zweigert and Kötz, which is the primary exposition of the functional method, considered by its authors to be essentially the only proper method of comparative law. Surprisingly enough, the lively debate among comparatists that has been ongoing over the past three decades has remained largely unnoticed in legal translation literature. In the course of this debate, the traditional functional method has been criticised, and, above all, attention has been drawn to some methodological alternatives and to the need for a pluralistic approach to comparative law methodology. In the absence of studies comprehensively presenting the contemporary comparative law methodology and, at the same time, addressing the practical aspects of its application in legal translation, the present thesis sought to answer the question of whether the application of comparative law methods can be useful in the legal translation process. To answer this question (the main research question), it was necessary – following a brief introduction (Chapter 1) – to discuss the most essential theoretical issues concerning three basic themes: legal linguistics (Chapter 2), legal translation (Chapter 3) and comparative law and its relationship with translation (Chapter 4). Then, in Chapter 5, a list of comparative law methods was assembled, and a preliminary analysis was carried out to assess their relevance for use in legal translation. A set of comparative law methods comprised of the general method, i.e. comparison itself, and specific methods (the functional method, the structural method and the hermeneutical method) were subsequently examined in the research project discussed in Chapter 6. The data for the research included the text of the Second Book of the Polish Civil Code, entitled Ownership and other real rights (Polish: Własność i inne prawa rzeczowe), and its three existing English translations. The source text and the translations were subjected to a qualitative and quantitative contrastive textlinguistic analysis. Most importantly, however, the aforementioned comparative law methods were experimentally employed (which was termed translational comparative legal analysis) in the course of the research procedure to verify the terms used in the target texts as the translation equivalents of the property-law-related terms identified in the source text. Moreover, the potential of other generally available translation tools (an internet forum, a concordance website and a dictionary) as alternatives to the use of comparative law methods was examined. The research yielded a number of observations concerning the possible ways of applying individual comparative law methods, the types of translation problems for which these methods can prove useful, their potential for establishing translation equivalents as well as some practical aspects of their use. The usefulness of the alternative tools was also addressed. Based on the data obtained, it was possible to answer the main research question in the affirmative as well as to test the research hypotheses (Chapter 7). In particular, the main hypothesis, according to which the application of comparative law methods is useful in the process of legal translation under certain conditions, was confirmed. It was emphasised that one of the conditions for the useful application of comparative law methods in legal translation is adapting these methods for the purposes of legal translation in line with the goal and nature of the latter. This is because legal translation and comparative law are two related but – as emphasised in the final conclusions – autonomous fields. What is more, it was stressed that reasonable working conditions in terms of the time allowed to complete a translation task should be provided to legal translators, and attention was drawn to the need to include comparative law and, in particular, specific comparative law methods in legal translator training. This component of legal translator competence was termed comparative law sub-competence. The limitations of the research were also highlighted. Among other things, they stemmed from the choice of specific data, a specific language combination and a specific direction of translation, as well as the focus on particular legal systems. Additionally, due to the use of mainly qualitative research methods, researcher subjectivity must be taken into account. Based on the literature review and the research results, a model of translational comparative legal analysis reflecting the procedure applied in the research was proposed. Finally, it was highlighted that the methodology of comparative law is a resource that translators can tap into in a flexible and eclectic way, thereby testing the usefulness of comparative law tools in practice and adjusting the scope of translational comparative legal analysis to their own knowledge, the circumstances of a particular assignment and the nature of the translation problems encountered.