"Krajobraz postindustrialny". Przemiany wizerunku Katowic po 2004 roku a tożsamość górnośląska

Rozprawa „Krajobraz postindustrialny”. Przemiany wizerunku Katowic po 2004 roku a tożsamość górnośląska dotyczy hegemonicznych projektów wytwarzania nowego obrazu Górnego Śląska, po utracie dominującej roli przemysłu, za pośrednictwem przekształceń regionalnego krajobrazu oraz wzorów tożsamości konstruowanych w ich obrębie. Przedmiotem mojego zainteresowania są Katowice, pełniące rolę lidera przemiany zachodzącej od czasu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, a w szerszej perspektywie zapoczątkowanej politycznymi i gospodarczymi konsekwencjami roku 1989. W toku analizy wykazuję, w jaki sposób lokalny samorząd wraz ze sprzyjającymi mu podmiotami odnosi się industrialnego dziedzictwa miasta i regionu, konstruując w sferze publicznej wizerunek Katowic jako postindustrialnej, kreatywnej metropolii, dostosowany do wymogów neoliberalnego kapitalizmu. Rezultatem opisywanych procesów jest instrumentalizacja regionalnej tożsamości: narzucenie na śląskość estetycznych ram, które sprzyjają wytwarzaniu takich jej modeli, które są zhomogenizowane, elitarne i pozbawione potencjału antagonistycznego. W rozprawie sięgam do założeń postmarksistowskiej koncepcji dyskursu Ernesto Laclaua i Chantal Mouffe, za którymi przyjmuję radykalnie rozszerzoną definicję dyskursu jako ogółu powiązanych ze sobą praktyk i znaczeń  nie tylko językowych, ale obejmujących całą dostępną nam rzeczywistość  nadających kształt zbiorowości aktorów społecznych. Zgodnie z tą koncepcją, żadna pozadyskursywna „realność” nie jest dostępna naszemu poznaniu, ponieważ przedmioty nie mają znaczenia poza dyskursem. Sferę publiczną, w obrębie której regionalne władze formułują projekty przekształceń śląskiego krajobrazu, traktuję jako pole konkurujących ze sobą i nieraz wykluczających się wzajemnie dyskursów, roszczących sobie prawo do hegemonii, czyli ustabilizowania znaczeń w taki sposób, by jednocześnie ukryć konstrukcyjny wymiar powstałego porządku  wywołać wrażenie jego naturalności czy neutralności. Zakładam zatem, że tożsamość, tak jak cała dostępna nam rzeczywistość, jest wytwarzana dyskursywnie. Zdaniem Laclaua i Mouffe to, co społeczne, ma charakter naddeterminowany: pola tożsamości nie da się nigdy w pełni ustabilizować, bo wpływ na jego kształtowanie ma zbyt wiele niejednorodnych czynników; odmienne pozycje podmiotowe są przypisywane jednostce przez wiele ograniczonych w czasie, przypadkowych i konkurujących między sobą dyskursów jednocześnie. Tożsamość regionalna konstruowana w obrębie wytwarzanego przez samorząd wizerunku postindustrialnego miasta i dostosowana do jego potrzeb stanowi więc pewien performatywny wzorzec, który jednostki w założeniu powinny odtwarzać czy aktualizować i jednocześnie naturalizować – przyjmować jako własny. Nie oznacza to oczywiście, że tak się naprawdę dzieje – dyskurs władz jest tylko jednym z wielu sposobów, na które jednostki są interpelowane. Ich rzeczywiste tożsamości są wypadkową splotu różnych tendencji, w tym również takich, które wymykają się hegemonicznym projektom. W pierwszym rozdziale zarysowuję kontekst analizowanych w rozprawie przemian, na który składają się zjawiska i procesy, zainaugurowane przeobrażeniami przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych: rozszczelnieniem monolitycznej wizji narodu, umacnianej przez władze PRL oraz koniecznością zmierzenia się z konsekwencjami kryzysu sektora wydobycia węgla kamiennego, który unieważnia wizerunek Śląska proletariackiego, gospodarczo przodującego i wytwarzającego znaczną część narodowego bogactwa. Punktem wyjścia swoich rozważań ustanawiam wystawę stałą Światło historii. Górny Śląsk na przestrzeni dziejów prezentowaną w Muzeum Śląskim, którą traktuję jako przejaw dyskursu, współkształtującego regionalną zbiorowość i jej sposób odnoszenia się do własnej przeszłości. W rozdziale przywołuję także teoretyczne ujęcia tożsamości regionalnej w badaniach śląskoznawczych oraz stereotypowe reprezentacje regionu zrujnowanego przemysłową eksploatacją w filmach z przełomu lat dziewięćdziesiątych i pierwszej dekady XXI wieku. Przegląd możliwych artykulacji śląskości, funkcjonujących w sferze publicznej po roku 1989, pozwala mi naszkicować tło dla podejmowanych przez katowicki samorząd wysiłków wytwarzania nowej, śląskiej postindustrialności. Drugi rozdział dotyczy pojęcia krajobrazu, po które sięgam ze względu na wpisaną weń podwójność widoku (obrazu) i kulturowo-przyrodniczego środowiska życia człowieka (kraju), odróżniającą je od pokrewnych kategorii przestrzeni albo miejsca. Przegląd teoretycznych ujęć krajobrazu pozwala mi na sformułowanie definicji, zgodnie z którą krajobraz uznaję za wyodrębniony w wyniku działania spojrzenia fragment przestrzeni, doświadczany jako przepełniony znaczeniami, nadawanymi mu przez ludzi w toku interakcji, w jakie z nim wchodzą. Twierdzę, że doświadczenie to ma charakter intersubiektywny i można je zaprojektować poprzez nakreślenie sensownych ram, wyznaczających dyskursywne warunki jego wyłaniania się. Zakładam, że śląski krajobraz stanowi zarówno odbicie tożsamości zamieszkujących go ludzi (stanowiąc materialny zapis przemian charakteru wykonywanej w regionie pracy), jak i zwrotnie tę tożsamość współkształtuje. W moim przekonaniu artykułowane w publicznej debacie pomysły dotyczące przekształceń, jakim należy go poddać, aby odzwierciedlał i zarazem wspierał transformację Katowic w miasto postindustrialne, pośrednio zakładają projekty czy wizje tożsamości jego użytkowników, wpływając na to, jak inni (w założeniu) mają zmysłowo doświadczać krajobrazu. Sięgając do koncepcji Jacques’a Rancière’a uznaję, że pomysły te na poziomie dyskursu wyznaczają współrzędne obowiązującego w ich obrębie dzielenia postrzegalnego, definiującego, jakie podmioty mieszczą się w regionalnej wspólnocie. W trzecim rozdziale, sięgając do regionalnej i ogólnopolskiej prasy, opisuję projekty nakierowane na nadanie Katowicom rysu metropolitalności (rozumianej jako wytworzenie infrastruktury oraz politycznego i prawnego klimatu sprzyjającego napływowi inwestycji, pełnienie w regionie roli lidera i centrum decyzyjnego pod względem administracyjnym oraz finansowym, a także kreowanie przestrzeni „reprezentacyjnych” o szczególnym prestiżu): przebudowę Śródmieścia i wzniesienie galerii handlowych Silesia City Center oraz Galerii Katowickiej, połączonej z wyburzeniem brutalistycznego dworca kolejowego z lat siedemdziesiątych XX wieku. Odnoszę się do protestów przeciwko wyburzeniu dworca, na fali których wyłania się grupa Nowych Ślązaków, w założeniu dystansująca się od definiowania tożsamości poprzez kategorię etniczności. Analizuję produkowane przez nich (i o nich) wytwory kultury (teksty oraz dizajnerskie gadżety), traktując przy tym Nowych Ślązaków jako regionalnych „fachowców od kultury”, zajmujących się działalnością twórczą i charakteryzujących się szczególnym wyczuleniem na kulturowe znaczenia – zdolnych do interpretowania ich, nadawania im sensu i wyznaczania wzorów stylu życia. Odwołując się do koncepcji Mike’a Featherstone’a pokazuję, w jaki sposób wykorzystywane przez nich zabiegi estetyzacji życia codziennego uczestniczą w procesie wytwarzania śląskości dostosowanej do potrzeb nowego wizerunku miasta. Dalszym skutkom przechwycenia energii obywatelskiego sprzeciwu, wyzwolonej w trakcie protestów przeciwko wyburzeniu brutalistycznego dworca, poświęcony jest czwarty rozdział rozprawy. Przyglądam się w nim działaniom związanym z przygotowaniem Katowic do udziału w konkursie o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016, w których toku środkiem do przekształcenia Katowic w postindustrialną metropolię staje się kultura. Postulaty obywatelskiej aktywności zostają wówczas włączone w hegemoniczny nurt miejskiego dyskursu, a mieszańcy zyskują iluzję uczestnictwa we współdecydowaniu o przekształceniach stolicy województwa. Na podstawie analizy wniosku aplikacyjnego Katowic w rywalizacji o miano ESK oraz towarzyszących przygotowaniom artykułów prasowych, tę fazę przekształceń opisuję jako próbę zaaplikowania do regionalnego kontekstu założeń o roli przemysłów kreatywnych w rozwoju miasta (wywiedzionych z instytucjonalnych ram konkursu sformułowanych przez Unię Europejską oraz koncepcji klasy kreatywnej Richarda Floridy). W dalszej części rozdziału pokazuję, jak przyświecająca startowi w ESK 2016 idea „miasta ogrodów” zostaje przechwycona i zaczyna pełnić rolę strategii marketingowej, w oparciu o którą regionalne władze wytwarzają wizerunek Katowic nowoczesnych, ekologicznych i dbających o rozwój inicjatyw kulturalnych. Koronną realizacją tej koncepcji w miejskiej przestrzeni staje się Strefa Kultury. Sięgając do toczących się na łamach prasy konfliktów o krajobraz Strefy, rekonstruuję proces, w wyniku którego jej symboliczny potencjał polegający na materializacji postindustrialnej przemiany, jaka zgodnie z hegemoniczną narracją stała się udziałem miasta i regionu, oraz wizualna i użytkowa atrakcyjność, szybko zostają zagospodarowane przez dewelopera, który w bezpośrednim sąsiedztwie terenu wybudował ekskluzywne osiedle mieszkaniowe. Z przeprowadzonej w rozprawie analizy wynika, że przedrostek „post” w śląskiej postindustrialności nie sygnalizuje całkowitego zerwania z industrialnością, ale skomplikowane związki z nią, polegające na nadawaniu jej znakom i śladom innego sensu, wytwarzaniu jej na nowo i dostosowywaniu jej oblicza do reguł rynkowych oraz obowiązku ekonomicznej efektywności. Tożsamość śląska i regionalny krajobraz, zamknięte w estetycznych ramach, stają się narzędziami, za pomocą których samorząd lokalny na poziomie wojewódzkim i miejskim stara się przeprowadzić wizerunkową przemianę. Zabiegi te utrudniają podjęcie dyskusji na temat tego, do czego Ślązakom tożsamość jest dzisiaj potrzebna: jaka powinna być jej treść, dostosowana do wymogów współczesności, jakie jej elementy warto pielęgnować, a jakie są niemożliwe do utrzymania, np. w kontekście zagrożenia katastrofą klimatyczną.

The dissertation entitled „Postindustrial landscape”. Transformations in the image of Katowice after 2004 and Upper Silesian identity examines the hegemonic projects of creating a new image of Upper Silesia following the region’s industrial decline, through the transformation of its landscape and the patterns of identity constructed within them. I focus on the case of Katowice, which has been the leader of this transformation since Poland became a member state of the European Union (and in the broader context − since the political and economic transition in 1989). The analysis carried out in the dissertation demonstrates how the local government and social actors supporting it, address the industrial heritage of the city and region by constructing a public image of Katowice as a post-industrial, creative metropolis, aligned with the demands of neoliberal capitalism. These processes result in the instrumentalization of regional identity: imposing aesthetic frames over Silesianness, which favor the production of its models that can be characterized as homogenized, elitist and devoid of antagonistic potential. The dissertation draws upon the post-Marxist discourse theory of Ernesto Laclau and Chantal Mouffe. I adopt their definition of discourse as the totality of interconnected practices and meanings − not only linguistic but encompassing all aspects of reality − shaping a collective of social actors. According to this theory, no "reality" outside of discourse is available to our knowledge. I treat the public sphere, within which regional authorities formulate projects for transforming the Silesian landscape, as a field of competing and mutually exclusive discourses. Each of them claims the right to hegemony − to stabilize meanings in such a way as to conceal the constructed nature of the resulting order and to create an impression of its neutrality and obviousness. Moreover, I assume that identity (like all available reality) is discursively produced. According to Laclau and Mouffe, the social realm is overdetermined: the field of identity can never be fully stabilized because it is shaped by too many various factors. Different subject positions are assigned to the individual by many temporally limited, contingent, and competing discourses at the same time. Therefore, it is possible to understand the regional identity constructed within the image of a post-industrial city produced by the local government and tailored to its needs, as a performative pattern that individuals are supposed to reproduce, actualize, and naturalize (accept it as their own). I do not claim that this actually happens − of course the discourse of the authorities is only one of many ways in which individuals are interpellated. Their actual identities are the result of a combination of various tendencies, including those that escape hegemonic projects. The first chapter outlines the phenomena and processes inaugurated by the changes at the turn of the 1980s and 1990s, which are the context of the transformations analyzed in the dissertation. These changes include the loosening of the monolithic vision of the nation, reinforced by the authorities of the People's Republic of Poland, and the necessity to confront the consequences of the crisis in the coal mining sector (which resulted in the demise of the image of a proletarian Silesia, economically leading and producing a significant portion of national wealth). The starting point of the analysis is the permanent exhibition The Light of History. Upper Silesia Over the Ages presented at the Silesian Museum, which I consider as a manifestation of discourse co-shaping the regional community and its way of relating to its past. In this chapter, I also reference theoretical approaches to regional identity in Silesian studies and stereotypical representations of the region in films from the late 1990s and the first decade of the 21st century. A review of possible articulations of Silesianness functioning in the public sphere after 1989 allows me to sketch the background for the efforts of the Katowice local government to create the new Silesian post-industrialism. The second chapter focuses on the concept of landscape, which I use due to its inherent duality of view (image) and the cultural-natural living environment inhabited by humans (land) that allows to differentiate it from related categories of space and place. A review of theoretical approaches to landscape allows me to formulate a definition: I consider landscape as a fragment of space, distinguished through the act of viewing, experienced as filled with meanings assigned to it by people through the interactions they engage in with it. I argue that the experience of landscape is intersubjective and therefore it can be designed by outlining meaningful frameworks that define the discursive conditions of its emergence. I assume that the Silesian landscape reflects the identity of its inhabitants (as a material and tangible trace of changes in the nature of work performed in the region) and, in turn, co-shapes that identity. In my view, ideas on how to change the regional ladscape in order to enable it to reflect and support the transformation of Katowice into a post-industrial city, expressed in the public debate, implicitly assume projects or visions of the identity of the users of this landscape. These concepts are meant to influence how others are to sensually experience the landscape. Drawing on Jacques Rancière's concept, I argue that these ideas, at the discoursive level, set the coordinates of the prevailing distribution of the sensible, defining which subjects fit into the regional community. In the third chapter, based on the analysis of the articles published in the regional and national press, I describe projects aimed at giving Katowice a metropolitan character (understood as creating infrastructure and a political and legal climate allowing to attract investments, playing the role of leader and decision-making center in the region administratively and financially, and creating "representative" prestigious spaces): the redevelopment of the city center and the construction of shopping malls Silesia City Center and Galeria Katowicka, along with the demolition of the brutalist railway station from the 1970s. I address the protests against the demolition of the station, which gave rise to the group "New Silesians," intended to distance themselves from defining identity through the category of ethnicity. I analyze cultural products created by them and concerning them (texts and designer gadgets), treating the New Silesians as regional "cultural specialists" engaged in creative activities and particularly sensitive to cultural meanings − capable of interpreting them and setting lifestyle patterns. Referring to Mike Featherstone's concept, I show how their practices of styling and aestheticizing everyday life participate in the process of producing Silesian identity tailored to the needs of the city's new image. The fourth chapter deals with the further effects of the energy released during the civic protests against the demolition of the brutalist railway station. I examine actions related to Katowice’s participation in the European Capital of Culture 2016 competition, during which culture becomes the means to transform the city into a post-industrial metropolis. Civic activity postulates are incorporated into the hegemonic discourse of the local government, giving residents the illusion of participating in the decision-making process regarding Katowice’s transformation. Based on the analysis of the city’s application for the European Capital of Culture competition and the accompanying press articles, I describe this phase of transformations as an attempt to apply to the regional context the conviction of the important role of creative industries in urban development (derived from the institutional framework of the competition formulated by the European Union and Richard Florida's concept of the creative class). Further in the chapter, I show how the idea of a "garden city," which guided Katowice’s start in the 2016 European Capital of Culture competition, is intercepted and begins to serve as a marketing strategy through which regional authorities create an image of Katowice as modern, ecological, and supportive of cultural initiatives. The flagship realization of this concept is the Cultural Zone. By referring to ongoing conflicts over its landscape in the press, I reconstruct the process through which its symbolic potential of embodying the postindustrial transformation (that, according to the hegemonic narrative, took place in the city) and its visual and functional attractiveness are quickly exploited by a developer who built an exclusive residential estate right next to the area. The analysis conducted in the dissertation shows that the prefix "post" in Silesian post industrialism does not indicate a complete break with industrialism but rather complex relationships with it, involving reassigning its traces with new meanings, reinventing it, and adapting it to market rules and the obligation of economic efficiency. Aesthetically framed Silesian identity and the regional landscape become tools through which local government attempts to carry out the transformation of the region’s image. These efforts hinder the discussion about what Silesian identity is needed for today: what its content should be, adapted to contemporary requirements, which elements are worth preserving, and which are impossible to maintain, for example, in the context of the threat of climate change.