Etyka troski o siebie według Michela Foucaulta. Interpretacja, krytyka, rozwinięcie

Celem rozprawy jest przedstawienie oraz rozwinięcie studiów nad starożytną etyką troski o siebie, jakie w ostatnich latach życia prowadził Michel Foucault. Jego książki, wykłady oraz wywiady, których udzielił, zostały wykorzystane jako źródło zarówno narzędzi analitycznych, jak i wyjściowej interpretacji antycznych tradycji. Sama etyka jest tu rozumiana jako praktyka kształtowania własnej podmiotowości i zostaje odróżniona od moralności, której przedmiotem zainteresowania nie jest już forma życia jednostek, lecz zgodność ich czynów z prawem. Rozprawa zawiera nie tylko rekonstrukcję struktury tak określonej etyki, ale również opis procesów odpowiedzialnych za jej przekształcenie w moralność. W oparciu o wykłady wygłoszone przez Foucaulta w Collège de France etyka została przedstawiona jako złożenie trzech elementów: relacji do siebie, relacji do innego oraz relacji do prawdy. Zadaniem centralnych rozdziałów rozprawy było opisanie różnic, jakie zachodzą – gdy idzie o każdą z tych relacji – między pogańską etyką filozoficzną, chrześcijańską etyką monastyczną oraz chrześcijańską etyką parafialną (to właśnie ta ostatnia została zidentyfikowana jako moralność). W celu realizacji tak zakreślonego projektu poddano analizie nie tylko spuściznę samego Foucaulta, ale przede wszystkim obszerny zbiór tekstów napisanych przez starożytnych autorów pogańskich oraz starożytnych i wczesnośredniowiecznych autorów chrześcijańskich. Wybrano przy tym teksty szczególnego rodzaju, określone przez Foucaulta przy pewnej okazji mianem gatunku mniejszego: nie traktaty teoretyczne, lecz pisma preskryptywne, zawierające konkretne zalecenia dotyczące dobrego prowadzenia się. Innymi słowy, rekonstrukcja poszczególnych typów relacji do siebie, innego i prawdy została dokonana w oparciu o analizę literatury z zakresu doradztwa egzystencjalnego, m.in. diatryb, apoftegmatów, listów, żywotów mędrców i świętych, traktatów ascetycznych, reguł klasztornych oraz kościelnych kazań. W ten sposób stało się możliwe ukazanie stopniowego nasycania etyki obcymi jej praktykami i pojęciami, nie przynależnymi do techne tou biou (sztuki życia), lecz związanymi z instytucjonalno-prawną organizacją Kościoła. Nasycania, którego efektem końcowym było wykształcenie się zrębów moralności, z właściwymi jej problemami, jak np. kwestią hierarchii obowiązków czy pytaniem o związek pomiędzy przekonaniami a sądami moralnymi.

The aim of this dissertation is to present and develop the research on the ancient ethics of the care of the self conducted by Michel Foucault in the last years of his life. His books, lectures, and interviews was used as a source of the analytical tools as well as an initial interpretation of ancient traditions. Ethics as such is understood here as a practice of forming one’s own subjectivity and is distinguished from morality, in which the subject of interest is not the form of life but a compliance with deeds of law. The dissertation present is not only a reconstruction of the ethics’ structure but also a description of the processes responsible for transforming ethics into morality. Based on the lectures given by Foucault in Collège de France, ethics was presented as an assemblage of three elements: relationship with the self, relationship with the other and relationship with the truth. The task of the main chapters of the dissertation is a description of the differences – of all these relationships – between pagan philosophical ethics, Christian monastic ethics and Christian parochial ethics (it was the latter that was identified as morality). To accomplish the so designed project not only Foucault’s heritage, but most of all a huge collection of texts written by the ancient pagan authors and the ancient or early-medieval Christian authors was analyzed. The chosen literature was of a particular kind, belonging – as Foucault once expressed – to a minor genre: not the theoretical treatises but the prescriptive writings containing the specific recommendations for proper conduct. In other words, the reconstruction of each type of the relationship with the self, with the other and with the truth was made on the basis of literature in the field of advice for existence, among others: the diatribes, apopthegmata, epistles, lives of the sages and saints, ascetic treatises, monastic rules and sermons. In this way, it became possible to show a gradual penetration of ethics through foreign practices and notions, belonging not to tekhne tou biou (the art of living) but related to the institutional-juridical organization of the Church. The final result of this penetration was a formation of morality, with its specific problems, e.g. the matter of values hierarchy or questions about the relations between beliefs and moral judgements.