Rosyjski nihilizm lat sześćdziesiątych XIX wieku (Czernyszewski, Dobrolubow, Pisariew) i jego krytyczna recepcja  u Dostojewskiego i w „Drogowskazach”.

Kacprzak, Michał

Praca doktorska

Pliki

Ros. nihilizm.pdf2.74 MB

Licencja

CC-BY - Uznanie autorstwa

Rosyjski nihilizm lat sześćdziesiątych XIX wieku (Czernyszewski, Dobrolubow, Pisariew) i jego krytyczna recepcja u Dostojewskiego i w „Drogowskazach”.

dc.abstract.en	Summary In the first part of this dissertation I try to establish typical elements of Russian nihilism. It is achieved by systematic analysis of the views of three main exponents of this current: Nikolay Chernyshevsky, Nikolay Dobrolubov and Dmitry Pisariev. I point out their negative attitude towards religion and the Orthodox church, morover generally atheism as one the main features of nihilism. The Russian radicals couldn’t criticize the religious institutions openly, but they achieved that by using wide scope of allusions and circumlocutions. In metaphysics they stated materialism, usually in connection with scientism. As the natural sciences in the middle of 19th century were still under developement, the materialism of nihilists was usually quite shallow. The radicals of 1860s showed hostility towards aesthetism („l’art pour l’art”). They propagated realism in aesthetics. In their opinion possibly most accurate reflection of reality had to show the poverty and unjustice, and to induce the change of the social status quo. In ethics they propagated utilitarism as „reasonable egoism”, consisting in acting for the happiness of mankind, because other people’s happiness is a precondition of one’s personal happiness. Important feature of the Russian nihilism is negative attitude towards bourgeois and aristoracy, yet positive evaluation of the common people. Another characteristic of Russian nihilism is „oproshcheniye” – a tendency to trivialisation and simplification, especially with reference to the problems of art and philosophy. The nihilists were adherents of various projects of bringing happiness to the mankind. They referred to the ideas of Fourier, Owen and Saint-Simon. I examine the Russian nihilism by „Don Quichote and Hamlet dialectics” (following the hints from the lecture by Ivan Turgenev „Hamlet and Don Quichote”), but also by dialectics of old and new spiritual order, personifed by the types of „new man” and „superfluous man”. I point out some elements of moral attitude of Russian nihilists. Perhaps most essential was ascetism and almost fanatic submiting one’s life to fight for ideas confessed by the exponents of this current. I take into consideration prominent influence of German philosophy on shaping the nihilistic views. Most influent were philosophers: Georg Wilhelm Friedrich Hegel and Ludwig Feuerbach, moreover German materialistic naturalists. In this dissertation I also point out, that the Russian nihilism was an attempt of a grass-roots modernization of Russia. The uncompromising stand of the government and a reluctance of the developing opposition to dialogue with authority resulted however in radicalisation of the nihilists’ views. In the second part of this dissertation I present critical reception of nihilism by Fyodor Dostoyevsky and by philosophers: Semyon Frank and Nikolai Berdyaev. According to Dostoyevsky the final and logical result of nihilism is an act of suicide. Dostoevsky illustrates his statement by the literary examples, analyzed in this dissertation. Typical examples of suicides-nihilists are the characters of Demons: Nikolai Stavrogin and Alexei Kirillov. I also analyze other suicide characters in Dostoyevsky’s works: Arkady Svidrigaïlov in Crime and Punishment, Kraft in The Raw Youth, Hippolite Terentyev in The Idiot and finally Ivan Karamazov and Smerdyakov in The Brothers Karamazov. Of the last two of them only Smerdyakov actually commits an act of self-destruction, yet it appears, that his deed is a result of Ivan’s arguments; Ivan himself sinks into madness. Dostoyevsky wrote a letter of an alleged suicide N.N. This letter is an attempt of philosophical explanation of nihilistic point of view and its self-destructive consequences. I thoroughly analyze this literary work. Afterwards I examine the reception of nihilism in the „Landmarks” („Vekhi”), collection of essays published in 1909. This anthology, significant both for philosophy and for politics, contains seven essays. I chose two of them: „The Ethics of Nihilism” by Semyon Frank and „Philosophical Truth and the Moral Truth of the Intelligentsia” by Nikolai Berdyaev. These essays (and the whole anthology) is adressed to the Russian intelligentsia, whose views were still becoming more and more radical. Both Frank and Berdyaev tried to oppose this tendency, pointing at the nihilism (among others) as a true source of attitudes typical for Russian intelligentsia. According to Frank Russian intelligentsia combines nihilism with morality. These two attitudes seem to exclude each other, but in the case of Russian intelligentsia they were merged. The exponents of Russian intelligentsia, after they had thrown aside God and religion, found themselevs in axiological void. They tried to fill it with truths accepted as dogmats. Most essential of those truths was necessity to serve the people. Frank points out a Nietzschean trait in the characteristics of Russian intelligentsia, namely „love for a distant one” – tendency to sacrifice present times in favour of the projects of rebuilding the future world. Nicholas Berdyaev points out some specifically Russian components of culture, which mark out the Russians to adopt the nihilistic attitude. According to Berdyaev such components of culture are: Russian maximalism contained in the principle „all or nothing” and eschatology – tendency towards looking into reality in the final terms. Berdyaev points at the gnostic elements in the Russian culture, exposed as a contempt for earthly life. Berdyaev shows also other specifically Russian factors, which had a decisive effect on the shape of nihilism in Russia. According to him Russia is a land, where the Western ideas take on particulary radical, often grotesque form. Such were the cases of the Enlightement and positivism. In this sense Russian nihilism is a sort of radical form of positivism, including its cult of science and rejection of metaphysics. In this presentation Russian nihilism is above all a movement of young men, who rebeled against the generation of their parents. This mutiny was a result of a statement, that the generation of fathers – so called „superfluous men” – the generation of romantics and idealists didn’t put their own principles into practice.
dc.abstract.pl	STRESZCZENIE W pierwszej części pracy staram się ustalić charakterystyczne dla rosyjskiego nihilizmu elementy. Czynię to poprzez systematyczną analizę poglądów trzech przedstawicieli tego nurtu: Mikołaja Czernyszewskiego, Mikołaja Dobrolubowa oraz Dymitra Pisariewa. Jedną z istotniejszych właściwości nihilizmu, na którą wskazuję, był negatywny stosunek do religii, cerkwi, a szerzej w ogóle ateizm. Chociaż rosyjscy radykałowie nie mogli otwarcie krytykować instytucji religijnych, to jednak czynili to wykorzystując bogate instrumentarium aluzji i omówień. W sferze metafizycznej nihiliści głosili materializm, najczęściej sprzężony ze scjentyzmem. Jako że nauki przyrodnicze w połowie XIX wieku dopiero się kształtowały, materializm nihilistów przybierał najczęściej dosyć wulgarny charakter. Wreszcie radykałowie lat sześćdziesiątych wykazywali wrogość wobec estetyzmu, pojętego jako „sztuka dla sztuki”. W sferze estetycznej sami nihiliści postulowali z kolei realizm. Możliwie wierne odzwierciedlanie rzeczywistości miało jednak służyć ukazaniu nędzy i niesprawiedliwości i w ten sposób skłaniać do zmiany istniejącego stanu rzeczy. W sferze etycznej myśliciele ci głosili utylitaryzm, pojęty jako „rozumny egoizm”. Miał on polegać na działaniu w imię szczęścia ludzkości, tylko bowiem szczęście innych jest gwarantem szczęścia osobistego. Innym ważnym elementem rosyjskiego nihilizmu jest negatywny stosunek do mieszczaństwa i arystokracji, a skłonność do dodatniego waloryzowania prostego ludu. Kolejną istotną cechą rosyjskiego nihilizmu, na którą wskazuję, było oproszczenije, a więc skłonność do trywializacji i symplicyzmu, zwłaszcza w odniesieniu do zagadnień ze sfery sztuki i filozofii. Nihiliści byli zwolennikami różnych projektów uszczęśliwienia ludzkości. Odwoływali się na tym poluj do koncepcji Fouriera, Owena, czy Saint-Simona. Rosyjski nihilizm rozpatruję również przez pryzmat dialektyki Don Kichota i Hamleta (zgodnie z tropem wyznaczonym przez odczyt Iwana Turgieniewa „Hamlet i Don Kichot”), ale też starego i nowego duchowego porządku, którego personifikację stanowią w badanej tu epoce figury „zbędnego” i „nowego” człowieka. Wskazuję również na pewne elementy postawy moralnej rosyjskich nihilistów, z których być może najbardziej istotnym był ascetyzm i niemal fanatyczne podporządkowanie swojego życia walce o idee, w które przedstawiciele tej formacji wierzyli. Zwracam również uwagę na duży wpływ filozofii niemieckiej na kształtowanie się światopoglądu nihilistycznego. Filozofami, którzy odegrali na tym polu szczególne znaczenie, był Fryderyk Hegel i Ludwig Feuerbach, a także niemieccy przyrodnicy – materialiści. W pracy wskazuję również na to, że rosyjski nihilizm był próbą oddolnej modernizacji Rosji. Nieprzejednane stanowisko reżimu i niechęć do dialogu z władzą ze strony kształtującej się opozycji, sprawiło jednak, że poglądy nihilistów ulegały stopniowej radykalizacji. W drugiej części pracy prezentuję krytyczny odbiór nihilizmu, jaki stał się udziałem Fiodora Dostojewskiego, oraz filozofów: Siemiona Franka i Mikołaja Bierdiajewa. Zdaniem Dostojewskiego ostateczną i logiczną konsekwencją nihilizmu jest akt samobójczy. Dostojewski ilustruje swoją tezę literackimi przykładami, które w odpowiedniej części pracy analizuję. Klasycznymi przykładami samobójców – nihilistów są bohaterowie Biesów: Mikołaj Stawrogin i Aleksy Kiriłłow. Poddaję analizie również inne postacie samobójców, jakie pojawiają się na kartach utworów Dostojewskiego: Arkadiusza Swidrygajłowa ze Zbrodni i kary, Krafta z Młodzika, Hipolita Tierientiewa z Idioty, a wreszcie Iwana Karamazowa i Smierdiakowa z Braci Karamazow. Chociaż z dwóch ostatnich tylko Smierdiakow dopuszcza się aktu autodestrukcji, to wydaje się, że czyn ten jest konsekwencją wywodów Iwana, który sam zresztą popada w obłęd. Dostojewski stworzył również list rzekomego samobójcy – N.N., który jest próbą filozoficznej wykładni stanowiska nihilistycznego i jego autodestrukcyjnych konsekwencji. Również ten utwór pisarza poddaję szczegółowej analizie. Następnie badam recepcję nihilizmu, jaka została zawarta w opublikowanym w 1909 roku zbiorze artykułów Drogowskazy. Ten bardzo doniosły pod względem filozoficznym, a przede wszystkim politycznym zbiór zawiera siedem artykułów , z których wybrałem dwa: autorstwa Siemiona Franka: Etyka nihilizmu, oraz Mikołaja Bierdiajewa Filozoficzna prawda i inteligencka racja. Adresatami wymienionych artykułów, podobnie zresztą jak całego zbioru, jest rosyjska inteligencja, której poglądy ulegały stałej radykalizacji. Tak Frank, jak i Bierdiajew próbowali przeciwstawić się tej tendencji, wskazując między innymi na nihilizm, jako na prawdziwe źródło charakterystycznych dla rosyjskiej inteligencji postaw. Według Franka rosyjska inteligencja łączy w sobie nihilizm z moralizmem. Chociaż pozornie obie postawy wzajemnie się wykluczają, to w przypadku rosyjskiej inteligencji doszło do ich połączenia. Przedstawiciele rosyjskiej inteligencji odrzuciwszy Boga i religię znaleźli się w aksjologicznej próżni, próbując ją wypełnić dogmatycznie przyjmowanymi prawdami, z których najistotniejszą jest konieczność służenia ludowi. Frank wskazuje również na nietzscheański rys w postawie rosyjskiej inteligencji – chodzi tutaj mianowicie o „miłość ku dalekiemu” – a więc skłonność do poświęcania teraźniejszości na rzecz projektów przebudowania świata w przyszłości. Mikołaj Bierdiajew z kolei wskazuje na pewne, specyficznie rosyjskie składniki kultury, które predysponują Rosjan do przyjmowania postawy nihilistycznej. Według Bierdiajewa takim elementami kultury jest rosyjski maksymalizm, zawierający się w hołdowaniu zasadzie, głoszącej, że „wszystko albo nic”, czy eschatologizm, a więc tendencja do rozpatrywania rzeczywistości w kategoriach ostatecznych. Bierdiajew wskazuje także na elementy gnostyckie obecne w rosyjskiej kulturze, które miałyby tu ujawniać się jako pogarda dla doczesności. Bierdiajew wskazuje także na inne, specyficznie rosyjskie czynniki, które zadecydowały o takim, a nie innym kształcie nihilizmu w Rosji. Zdaniem tego myśliciela Rosja jest krajem, w którym idee zrodzone na zachodzie przybierają szczególnie radykalną, często karykaturalną postać. Tak też się stało z oświeceniem i pozytywizmem. W tym sensie rosyjski nihilizm jest właśnie pewnego rodzaju skrajną postacią pozytywizmu z jego kultem nauki i odrzuceniem metafizyki. W naszym ujęciu jest rosyjski nihilizm przede wszystkim ruchem ludzi młodych, którzy zbuntowali się przeciwko pokoleniu rodziców. Przyczyną tego buntu była konstatacja, że pokolenie ojców – tzw. „zbędni ludzie” – pokolenie romantyków i idealistów nie realizowało głoszonych przez siebie zasad.
dc.affiliation.department	Instytut Filozofii
dc.contributor.author	Kacprzak, Michał
dc.date.accessioned	2013-09-06T07:51:42Z
dc.date.available	2013-09-06T07:51:42Z
dc.date.defence	2013-09-23
dc.date.issued	2013-09-06
dc.description.additional	Link archiwalny https://depotuw.ceon.pl/handle/item/321
dc.description.promoter	Dobieszewski, Janusz
dc.identifier.uri	https://repozytorium.uw.edu.pl//handle/item/321
dc.language.iso	pl
dc.rights	CC-BY
dc.rights	CC-BY
dc.rights.uri	CC-BY
dc.subject.en	Pisarev
dc.subject.en	Dobrolubov
dc.subject.en	Chernyshevsky
dc.subject.en	Russia
dc.subject.en	nihilism
dc.subject.pl	Pisariew
dc.subject.pl	Dobrolubow
dc.subject.pl	Czernyszewski
dc.subject.pl	Rosja
dc.subject.pl	nihilizm
dc.title	Rosyjski nihilizm lat sześćdziesiątych XIX wieku (Czernyszewski, Dobrolubow, Pisariew) i jego krytyczna recepcja u Dostojewskiego i w „Drogowskazach”.
dc.type	DoctoralThesis
dspace.entity.type	Publication

Licencja

Rosyjski nihilizm lat sześćdziesiątych XIX wieku (Czernyszewski, Dobrolubow, Pisariew) i jego krytyczna recepcja u Dostojewskiego i w „Drogowskazach”.

Opcje