Wyznania nieuznawane (niepriznawajemyje) w Imperium Rosyjskim pierwszej połowy XIX wieku

Rozprawa poświęcona jest koncepcjom, założeniom i metodom oficjalnej polityki Imperium Rosyjskiego wobec wspólnot wyznaniowych, nazywanych pogardliwie w języku epoki „raskołem”, w skład których wchodzili staroobrzędowcy różnych denominacji, a oprócz nich wyznawcy wspólnot mistycznych i racjonalistycznych. We wstępie poświęcono dużo miejsca problemom terminologicznym, zaproponowane zostały nowatorskie własne rozwiązania. Podjęto próbę wypracowania w pełni neutralnej terminologii dotyczącej grup konfesyjnych nieuznawanych przez państwo. Na podstawie literatury przedmiotu i wybranych źródeł przedstawiono dzieje dysydenckich wspólnot wyznaniowych w Rosji w XVII i XVIII wieku. W pierwszym rozdziale przedstawiona została typologia rosyjskich wyznań nieuznawanych istniejących w pierwszej połowie XIX wieku. Dwa kolejne, zasadnicze dla tematu rozprawy, rozdziały poświęcone zostały analizie przemian polityki państwowej za panowania Aleksandra I i Mikołaja I. Przedstawione zostały poglądy osób odpowiedzialnych za jej tworzenie i realizację oraz ścieranie się wpływów świeckiej elity urzędniczej i hierarchów prawosławnych. W rozprawie poddane zostały analizie różnego typu źródła historyczne, wśród których można wyróżnić następujące kategorie: 1) Nieopublikowane archiwalne źródła rękopiśmienne, stanowiące dokumentację centralnych organów państwa rosyjskiego z lat 1801-1855, przechowywane obecnie w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Petersburgu oraz Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie, wśród nich najistotniejsze okazały się zespoły archiwalne „Tajnego Komitetu do Spraw Raskolników” (РГИА Ф. 1473) oraz III Oddziału Osobistej Kancelarii Jego Imperatorskiej Mości (ГАРФ Ф. 109). 2) Pozostające w rękopisie wyciągi z depesz Michała Czaykowskiego (Sadyk Paszy) – kierownika Agencji Wschodniej Hotelu Lambert do paryskiej Centrali z lat 40. XIX wieku, dotyczące zabiegów związanych z pozyskaniem biskupa dla staroobrzędowców, które obecnie przechowywane są Bibliotece Muzeum Czartoryskich w Krakowie. 3) Źródła drukowane, przede wszystkim akty normatywne (zbiory praw, przepisów) opublikowane w kolekcjach oficjalnych, takich jak Polnoje Sobranije Zakonow oraz nieoficjalnych, takich jak Sobranije postanowlenij po czasti raskoła. 4) Drukowane źródła będące publikacją archiwów prywatnych ważnych osobistości państwa i Cerkwi rosyjskiej z pierwszej połowy XIX wieku, takich jak metropolita moskiewski Filaret (Drozdow). Polityka caratu wobec wyznań nieuznawanych w pierwszej połowie XIX zdeterminowana została w pierwszej kolejności przez wpływ ideologii oświecenia. Miała ona ambiwalentny charakter, ponieważ z jednej strony postulowała tolerancję religijną i niestosowanie przymusu w kwestiach sumienia, z drugiej akceptowała obecność religii objawionej ze względu na jej użyteczność w umacnianiu poczucia obowiązku wobec państwa i moralności społecznej. W wypadku rosyjskich dysydenckich wspólnot religijnych łatwo było zakwestionować ich użyteczność dla państwa, do czego przyczyniały się głoszone przez nich doktryny, takie jak skrajny pacyfizm nurtu racjonalistycznego, utożsamianie struktur państwowych i osoby monarchy z Antychrystem głoszone przez staroobrzędowców, kwestionowanie instytucji małżeństwa i rodziny głoszone przez część starowierców i przez nurt mistyczny (w tym ostatnim przypadku kontestacja małżeństwa i seksualności posunięta była aż do fizycznej kastracji adeptów). W drugiej części panowania Aleksandra I reformujące się państwo postanawia w większym stopniu korzystać z instytucji Cerkwi w celu integracji społeczeństwa. Nie oznaczało to uwolnienia hierarchii prawosławnej od opresyjnej kurateli, ale spowodowało, iż głos biskupów zaczął być w większym stopniu brany pod uwagę przez świecką biurokrację. To dopuszczenie Cerkwi do głosu w decydujący sposób zaważyło na kierunku i kształcie polityki wobec wyznań nieuznawanych w pierwszej połowie XIX wieku.

The dissertation is devoted to the concepts, premises and methods constituting the official policy of the Russian Empire toward denominations scornfully called at that time „raskol (i.e. schism”), The denominations in question involved Old Believers and the followers of mystic and rationalist cults. The introduction includes an extensive discussion of terminology issues and a proposal for the author’s own ground-breaking solutions. An attempt was made to develop fully neutral terminology for religious groups unapproved by the Russian state. The author presented the history of dissident religious communities in Russia in the 17th and 18th century, relying on the literature on the subject and selected source texts. First chapter of the dissertation included the typology of unapproved Russian denominations existing in the first half of the 19th century. Two following chapters, fundamental for the topic of the dissertation, were devoted to the analysis of the transformations in the state policy under the rule of Alexander I and Nicholas I. The author described the views of people responsible for the development and implementation of the policy in question as well as alternating influences of secular high officials and orthodox hierarchs. Various historical sources analyzed in the dissertation fall into the following categories: 1) Unpublished archival manuscript sources which document the activities of central agencies of the Russian Empire in the years 1801-1855 (currently stored in Russian State Historical Archive in Petersburg and State Archive of the Russian Federation in Moscow). Most significant of those proved to be archival collections of the „Secret Committee for Dissenters (Raskolniks)” (РГИА Ф. 1473) and the Third Department of the Private Office of His Emperor’s Majesty (ГАРФ Ф. 109). 2) Hand-written extracts from the diplomatic telegrams by Michal Czaykowski (Sadyk Pasha, the manager of the Eastern Agency of Lambert Hotel) sent to Parisian headquarters in the 1840s, concerning the efforts to acquire a bishop for Old Believers. Currently stored in the Czartoryski Library in Cracow. 3) Printed sources, primarily normative act (collections of laws and regulations) published in official collections such as Polnoje Sobranije Zakonow and the unofficial ones such as Sobranije postanowlenij po czasti raskoła. 4) Printed sources such as published private archival documents related to the important figures in the Russian Empire and Russian Orthodox Church in the first half of the 19th century such as Filaret (Drozdov) – the metropolitan bishop of Moscow. The policy of the Russian Empire toward denominations unapproved in the first half of the 19th century was mostly determined by the ideology of the Enlightenment. Its nature was ambivalent as on one hand it propounded religious tolerance and lack of coerciveness regarding the issues of conscience but on the other hand it accepted the revealed religion due to its usefulness in the process of strengthening the sense of duty toward the state as well as the social morality. In the case of Russian dissident religious communities it was easy to question their usefulness for the state due to their doctrines: extreme pacifism of the rationalist strand, identifying the state agencies and the emperor with Antichrist (Old Believers), questioning the institution of marriage and family by some Old Believers and mystic cult (the latter contested marriage and sexuality so radically that they physically castrated the newcomers). In the second stage of the reign of Alexander I the reforming Russian state decided to increase the use of Orthodox Church institutions in order to integrate the society. It did not mean that the orthodox hierarchs had been freed from the oppressive custody of the Empire but it led to the situation where the opinion of the bishops had been increasingly taken into consideration by the secular bureaucracy. Giving the Orthodox Church the floor had a significant impact on the direction and shape of the state policy toward the denominations unapproved in Russia in the first half of the 19th century