Piotr Bańkowski - jego wkład w rewindykację i ochronę polskiego dziedzictwa piśmienniczego (do 1945 roku)

Piotr Bańkowski (1885–1976) z wykształcenia był historykiem literatury, z nabytych umiejętność zaś archiwistą, bibliotekarzem i redaktorem. Przez całe swoje długie, ponad dziewięćdziesięcioletnie, życie emocjonalnie i misyjnie traktował pracę. Jego zasługi dla archiwistyki i bibliologii, zwłaszcza w okresie międzywojennym – gdy był jednym z ekspertów i członków delegacji polskich w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie i Petersburgu, a później kustoszem Biblioteki Narodowej – są nie do przecenienia. W pracy poddałam analizie edukację oraz drogę zawodową P Bańkowskiego, by wychwycić moment, w którym zaangażował się w pracę na rzecz ochrony dziedzictwa piśmienniczego. Pod koniec I wojny światowej Piotr Bańkowski z Petersburga dotarł do Lublina i rozpoczął pracę na tamtejszym uniwersytecie. Został także zastępcą dyrektora miejscowego archiwum państwowego profesora Stanisława Ptaszyckiego, będącego także prorektorem lubelskiej uczelni. Archiwum to było dawnym rosyjskim archiwum gubernialnym, przekształconym w 1919 r. w polskie państwowe. Tu Bańkowski zajmował się porządkowaniem akt pozostawionych – w dużym nieładzie – przez wycofujących się Rosjan. Był to jego pierwszy kontakt z archiwistyką. Po niespełna sześciu latach okoliczności rodzinne zmusiły go do przeniesienia się do Warszawy, gdzie pracował w stołecznych archiwach i w szkolnictwie. Ta dwutorowość trwała do połowy 1927 r., kiedy to został zaangażowany przy czynnościach polskiej ekipy rewindykacyjnej, która realizowała postanowienia tzw. traktatu ryskiego. W tymże roku wyjechał jako ekspert do Petersburga, gdzie była siedziba polskiej delegacji. Do kraju wrócił po dziewięciu latach, jako zastępca prezesa naszej ekipy. W delegacji przeszedł wszystkie stopnie służbowe, wykonywał prace merytoryczne, techniczne i organizacyjne. Razem z prezesem Edwardem Kuntze podpisywał końcowe protokoły przekazania polskich zbiorów książkowych i archiwalnych, zabytków kultury i sztuki, protokoły spraw do późniejszego ich rozstrzygnięcia na drodze dyplomatycznej, jak również kwestie związane z ekwiwalentem za pozostawione w dawnym Imperium Rosyjskim obiekty. Artykuł XI traktatu ryskiego przewidywał w zasadzie przekazanie stronie polskiej wszystkich bibliotek, archiwów i muzeów wywiezionych z Rzeczypospolitej, poczynając od 1772 r. po lata I wojny światowej. W pierwszej fazie czynności restytucyjnych polska delegacja składała się z kilkunastu osób, lecz w miarę upływu czasu jej skład osobowy stopniowo kurczył się. Kiedy w 1935 r. czynności na rzecz odbioru polskiego dziedzictwa były na ukończeniu, pracowało już tylko pięć osób. Po raz kolejny Piotr Bańkowski stanął na staży polskiego dziedzictwa piśmienniczego w 1939 r., już jako kustosz Biblioteki Narodowej. Wówczas, razem z innymi pracownikami książnicy zabezpieczał cymelia szykując je do ewakuacji. W latach okupacji hitlerowskiej prowadził, w miarę sposobności, prace porządkowo-inwentaryzacyjne np. archiwum Potockich z Jabłonnej. W czasie powstania warszawskiego sprawował, z ramienia Ekspozytury Starostwa Warszawa-Północ, opiekę nad złożonymi w Forcie Sokolnickiego najcenniejszymi zasobami warszawskich archiwów państwowych. Po zakończeniu działań wojennych zaangażowany był w odbudowę ogólnokrajowej sieci archiwów państwowych, rewindykację bibliotek i archiwów ze Związku Radzieckiego, a także prace redakcyjne, wydawanego od 1927 r. czasopisma archiwalnego – „Archeionu”.

Piotr Bańkowski (1885–1976) historian of literature by training, professionally - archivist employed by state archives and custodian at the Manuscript Department of the Polish National Library, was one of the leading experts of the Joined Re-evacuation and Special Commission in Moscow and Saint Petersburg, operating after the Riga Treaty, 1921. For many years he also acted as editor-in-chief of the periodical Archeion. His input into the development of archival and library science, mainly during the interwar period, can hardly be overestimated. Among his chief contributions one must enumerate active participation in the recovery of Polish cultural goods from Russia on the basis of the Riga Peace Treaty, personally searching out the library collections of Polish provenance in various locations in Soviet Russia. His deep professional knowledge found successful application in sorting out various intermingled archival fonds. During World War II, his role was crucial in the preservation of important national archival collections, in particular at the Sokolnicki Fort, during the Warsaw Uprising, 1944. His exceptional erudition was coupled by resourcefulness and relentless energy, which he channelled in historical research and editorial work. He was particularly susceptible to the unique beauty of historical objects, and took care to preserve them for the future generations.