Ewolucja roli dźwięku w polskim filmie fabularnym

Praca doktorska jest poświęcona przedstawieniu roli pełnionej przez warstwę dźwiękową w filmach fabularnych. Jest selektywnym spojrzeniem na polskie kino przez pryzmat pięciu filmów fabularnych pochodzących z kolejnych okresów rozwoju dźwięku w polskiej kinematografii. Analizie i interpretacji została poddana warstwa audytywna w dziełach wybitnych i znanych, a zarazem takich, w których dźwięk odgrywa istotną rolę w budowaniu znaczeń zawartych w obrazie filmowym. Są to dzieła często omawiane i komentowane przez krytyków i filmoznawców. Widoczna jest jednak znaczna luka w badaniach nad ich warstwą audytywną. Celem rozprawy jest wzbogacenie i poszerzenie wiedzy o roli dźwięku w polskim filmie fabularnym. Część analityczno-interpretacyjną dysertacji, dotyczącą poszczególnych filmów, poprzedza wprowadzenie. Opisana została metodologia pracy analitycznej uwzględniająca perspektywę antropologiczną oraz został przedstawiony zmieniający się sposób postrzegania dźwięku w filmie na przestrzeni dekad. Omówione zostały także wybrane technologie dotyczące produkcji i postprodukcji dźwięku. Wprowadzenie przedstawia również aktualne metody produkcji filmu fabularnego. W pierwszej kolejności została poddana analizie warstwa audytywna "Pętli" w reżyserii Wojciecha Jerzego Hasa. Analiza sposobu realizacji dźwięku w "Pętli" pod względem warsztatowych metod wykorzystania skąpych sonorystycznych środków wyrazu pozwala ukazać możliwości, którymi dysponowało kino dźwiękowe w tym okresie. Rozdział jest poszerzeniem wiedzy na temat "Pętli", wkładem w analizę i interpretację filmu, ukazującym warsztatowe rozwiązania audiowizualne, dotąd niezauważone przez badaczy twórczości Wojciecha Jerzego Hasa. "Faraon", w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, jest drugim filmem poddanym analizie. Omówienie metod pracy nad dźwiękiem w "Faraonie" i uzyskanych przez twórców filmu rezultatów pozwala przedstawić możliwości w kreowaniu audytywnej przestrzeni filmowej na ówczesnym etapie rozwoju techniki dźwiękowej w kinie. Umożliwia też ukazanie związków warstwy audytywnej z obrazem, które w "Faraonie" tworzą nowe konteksty, istotne z punktu widzenia interpretacji dzieła. Kolejnym analizowanym filmem jest "Wesele" Andrzeja Wajdy. "Wesele" od samego początku przyciągało uwagę krytyki ze względu na ścieżkę dźwiękową. Wiele pisano o roli muzyki Stanisława Radwana, pomijając przy tym funkcje niemuzycznych składników sfery sonorystycznej. W rozprawie doktorskiej zostaje ona poddana całościowej i precyzyjnej analizie, która odkrywa perfekcyjnie zrealizowane rozwiązania warsztatowe oraz pozwala pełniej odbierać i rozumieć dzieło Andrzeja Wajdy. "Dolina Issy" w reżyserii Tadeusza Konwickiego to czwarty film poddany analizie. Kręcony tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego, szczęśliwie uniknął ograniczeń wynikających z sytuacji politycznej i ekonomicznej. Analiza "Doliny Issy" ukazuje sposób pracy nad dźwiękiem w filmie w epoce poprzedzającej obecność systemów komputerowych w produkcji filmowej. Umożliwia też ukazanie audytywnego piękna tego dzieła. Ostatnim omawianym filmem, jest "Imagine" Andrzeja Jakimowskiego. Został on zrealizowany w technologii cyfrowej. Reżyser posługuje się dźwiękiem przestrzennym w celu przekazania istotnych informacji z punktu widzenia dramaturgii i narracji. Analiza warstwy sonorystycznej w "Imagine" przynosi całkowicie nowe konteksty odczytania niektórych scen. Umożliwia również pokazanie, jakim bogactwem środków warsztatowych dysponuje kino po rewolucji cyfrowej. Podsumowanie stanowi zebranie cząstkowych wniosków wypływających z poszczególnych analiz. Jest reprezentatywnym ukazaniem rozwoju audytywnych środków wyrazu stosowanych w polskim powojennym filmie fabularnym i wskazaniem najważniejszych czynników mających wpływ na rozwój estetyczny dźwięku w filmie. Ukazuje zmieniające się możliwości w zakresie audytywnego projektowania dźwięku, kształtowania czasu i przestrzeni w filmie, przedstawiania i subiektywizacji filmowych postaci.

The doctoral thesis concentrates on the evolution of film sound. Its aim is to present the changing influence of auditive layer on film as a whole. It is a selective view on Polish post-war cinematography. Five films, considered significant for their time, both widely known and commonly discussed, were chosen to describe the role of film sound of times they were made in. Regardless of their popularity, one can notice the research gap on a role of their auditive layer. The dissertation is the attempt to fill this gap. It also presents the change of the function of film sound throughout the years. In the introduction, the theoretical and technological issues of film sound are described. This first part also includes a brief description of film technology, which is important for the sound in cinematography. It focuses on a description of a modern way of creating auditive layer and methodology used in the analytical part of the dissertation, with anthropological-morphological analysis of film work and anthropological category of time, space and film character. The latest publications in filmography and film sound, crucial to the thesis are also discussed. First of all, the auditive layer in “Pętla” (“Noose”, dir. Wojciech Has) is analysed. This film was made in the 1950s. It includes a wide variety of elements typical for post-war film-sound and the beginnings of Polish film school. The analysis of sound direction in “Pętla” presents the possibilities typical for sound industry of that time. It shows the audio-visual solutions important for the film dramaturgy. “Faraon” (“Pharaoh”, dir. Jerzy Kawalerowicz), is a Polish super production of the 60s. It is the second film analyzed and interpreted in this dissertation. The description of methods of how the sound was worked on helps to present the way of creating a clear and ascetic auditive layer of film space. It also shows the connections between auditive layer and the picture, which form the innovative meanings crucial to interpreting “Faraon”. The third film that is subject to analysis in terms of auditive layer is “Wesele” (“The Wedding”, dir. Andrzej Wajda). It was made in 1972 and from the very beginning its’ sound track caught the public attention, although it was mainly because of music. In this doctoral thesis, the non-musical functions of acoustical elements are taken into consideration. It turns out that the workshop solutions of that time were excellent and thanks to them one can interpret Andrzej Wajda’s work at the deeper level of perception. The 80s in Poland was the time when film technology’s development was in hinder. “Dolina Issy” (“The Issa Valley”, dir. Tadeusz Konwicki), made just before the declaration of martial law was not influenced by it. Its’ analysis focuses on how the work on film sound was conducted in the era right before the digital age of film-sound production. It shows the auditive ways of building space for memories of childhood. Finally, “Imagine” (dir. Andrzej Jakimowski) is described. This film was made after the digital revolution with the use of contemporary techniques of sound creation. It uses spatial sound to convey the meaning, narration and dramaturgy. The analysis of auditive layer in “Imagine” explores the new contexts of some scenes. It leads to conclusion that the Polish digital cinematography is rich in potential and innovative sound direction solutions. The dissertation’s final part contains conclusions coming from particular thesis. It presents the main achievements in sound production and post-production as the results of development of that field. It shows how the auditive means of expression were evolving in post-war cinematography, focusing on the most important factors: human and technological as well as their influence on film sound aesthetics.