Rozmiar i organizacja słownika umysłowego u dzieci o typowym rozwoju językowym i dzieci z ryzykiem specyficznego zaburzenia językowego SLI

Choć specyficzne zaburzenie językowe (specific language impairment, SLI) dotyka około 7% dzieci (Tomblin, Records & Zhang, 1997), natura tego zaburzenia oraz jego objawy, zwłaszcza w językach innych niż angielski, wciąż nie są do końca poznane. Podstawowym przejawem SLI są trudności w przyswajaniu gramatyki, zarówno na poziomie rozumienia, jak i tworzenia konstrukcji składniowych (van der Lely & Pinker, 2014). Wciąż niejasny jest jednak status właściwości słownika umysłowego – jego rozmiaru, organizacji i dostępu leksykalnego – u dzieci z SLI. Cel teoretyczny rozprawy stanowiła weryfikacja teorii dotyczących rozmiaru oraz organizacji słownika umysłowego u pięcio- i sześcioletnich dzieci z grupy ryzyka SLI w porównaniu do dzieci o typowym rozwoju językowym. Celem praktycznym była ocena użyteczności narzędzi słownikowych służących do pomiaru zasobu słownictwa w przesiewowym rozpoznawaniu SLI. Na podstawie dokonanej przez nauczycieli oceny funkcjonowania językowego dzieci oraz badania standaryzowanym Testem Rozwoju Językowego (Smoczyńska i in., 2015), wyodrębniono trzy grupy: wysokiego ryzyka SLI (n = 20), niskiego ryzyka SLI (n = 29) oraz grupę kontrolną (n = 30). Przeprowadzone analizy międzygrupowe pokazały, że dzieci z grupy wysokiego ryzyka SLI nie tylko gorzej niż pozostałe dwie grupy wykonały wszystkie ujęte w TRJ podtesty, ale przejawiały także poważne deficyty w zakresie zasobu słownictwa, zarówno biernego, jak i czynnego. Grupa wysokiego ryzyka SLI odbiegała od dzieci o typowym rozwoju językowym również pod względem organizacji słownika umysłowego, nie wykazywała natomiast oczekiwanego spowolnienia dostępu leksykalnego. Grupa niskiego ryzyka SLI, choć wskazana przez nauczycieli jako przejawiająca część objawów SLI, nie odbiegała od grupy kontrolnej pod względem poziomu wykonania TRJ, ani żadnego z testów słownikowych. Pod względem liczby wypowiadanych słów w zadaniu opisu obrazka oraz przetwarzania fonologicznego grupa ta osiągała jednak wyniki na poziomie grupy wysokiego ryzyka SLI, istotnie niższe od wyników grupy kontrolnej. Analiza użyteczności różnego typu zadań słownikowych w badaniach przesiewowych sugeruje, że choć żadne z wykorzystanych narzędzi nie może być samodzielnie stosowane w badaniach przesiewowych ryzyka SLI, zastosowanie w nich może znaleźć kombinacja odpowiednio trudnych i rzetelnych testów słownictwa biernego i słownictwa czynnego: Obrazkowego Testu Słownikowego – Rozumienie (OTSR; Haman & Fronczyk, 2012) oraz skróconej wersji Zadania Nazywania Obrazków (ZNO; Haman, Smoczyńska, Łuniewska & Chyl, 2013). Kombinacja ta cechuje się przekraczającymi 85% czułością i swoistością, wystarczającymi na potrzeby badań przesiewowych.

Although prevalence of specific language impairment SLI is estimated to be about 7% (Tomblin, Records & Zhang, 1997), the nature of this impairment and its symptoms, especially in languages other than English, is still partially unknown. Difficulties in acquiring grammar, both in terms of comprehension and production of sentences, are the core and most investigated symptoms of SLI (van der Lely & Pinker, 2014). However, it is still unclear whether children with SLI show deficits in other aspects of language, namely vocabulary size, organization of the mental lexicon or lexical access. The theoretical aim of the current thesis was to verify the theories concerning vocabulary size and organization of the mental lexicon in 5-6-year-old children at risk of SLI as compared to typically developing peers. The pragmatic aim of the study was to assess the usability of lexical tasks as potential screening tools for SLI in preschool children. The outcomes of a screening questionnaire filled by preschool teachers and the assessment done with a standardized psychometric test of language development (Test Rozwoju Językowego TRJ, Smoczyńska et al., 2015), resulted in selection of three groups: high risk of SLI (n = 20), low risk of SLI (n = 29), and a control group of typically developing children (n = 30). Between-group comparisons revealed that children at high risk of SLI obtain low scores in all subtests of TRJ, and show major deficits in both passive and active vocabulary size. The group at high risk of SLI underperformed their peers also in the level of the organization of the mental lexicon. However, we did not observe the hypothesized delay in lexical access in this group. The group at low risk of SLI, although indicated by teachers as children with some symptoms of SLI, achieved the same scores as the typically-developing control group in all subtests of TRJ, as well as in all vocabulary tests. However, in terms of the number of words produced during the picture description and the level of phonological processing, the group at low risk of SLI was indistinguishable from the high risk group, and underperformed typically-developing peers. The analysis of sensitivity and specificity of lexical tools suggests that none of the used tasks can be applied alone as a single screening tool for SLI. However, carefully selected tests of active and passive vocabulary size may be used in screening of risk of SLI in preschool children. The combination of Obrazkowy Test Słownikowy – Rozumienie (OTSR; Haman & Fronczyk, 2012) and a shortened version of Zadanie Nazywania Obrazków (ZNO; Haman, Smoczyńska, Łuniewska & Chyl, 2013) obtained both sensitivity and specificity higher than 85%, which is sufficient for screening.