Polska recepcja pism Jana Tomasza Grossa w perspektywie antropologii pamięci

Pisma Jana Tomasza Grossa stanowią istotne wydarzenia społeczne w Polsce, wywołując intensywne i długotrwałe debaty publiczne. Autor ten pełni w naszym kraju rolę centralnej postaci, wokół której ogniskuje się debata o stosunkach Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej oraz o współczesnym do nich odniesieniu. Obraz tych stosunków stanowi jeden z istotnych składników polskiej pamięci zbiorowej, a przy jego negocjowaniu toczone są żywiołowe spory, sytuujące ten dyskurs w domenie pamięci „gorącej”. W rozprawie dokonuję analizy oraz interpretacji tych sporów na podstawie dyskursu naukowego i publicystycznego wytwarzanego przez polskie elity symboliczne. Ramy czasowe analizy obejmują jedenaście lat — od 2000 do 2011 roku — w czasie których toczyły się intensywne dyskusje wokół trzech kolejnych książek Grossa (Sąsiedzi, Strach i Złote żniwa). Korpus materiału badawczego został przeze mnie podzielony wedle autorskiego klucza kategorii interpretacyjnych na cztery podstawowe spory — o liczby, kategorie, metody i postawy. Pierwszy rozdział analityczny poświęcony jest sporom o liczby w recepcji pism Grassa. Od początku refleksji nad Zagładą kategorie ilościowe odgrywają pierwszoplanową rolę w dyskursie holokaustowym. Kontrowersje wokół liczb — dotyczy to zarówno liczby ofiar, sprawców i świadków, jak i dat, wymiarów przestrzennych czy ram czasowych — stanowią jedną z podstawowych kategorii w dyskusjach wokół publikacji Jana Tomasza Grossa związanych obrzeżami Zagłady. Dyskurs rozgrywa się tu w ramach triady retoryka — precyzja — negacja, a liczby pełnią w nim funkcją hermeneutyczną i retoryczną zarazem. istotnym punktem odniesienia w tym rozdziale jest również rola kwantyfikatorów jako narzędzi rozrzedzających wymowę komunikatu. W kolejnym rozdziale badam tożsamości nadawane aktorom działającym na obrzeżach Zagłady. Dokonuję rekonstrukcji mechanizmów oraz zasad organizacji dyskursu w tym obszarze polskiej pamięci zbiorowej, który określam mianem sporu o kategorie — czyli pojęć wedle których dokonuje się współcześnie wyodrębniania, etykietowania i charakteryzowania historycznych grup społecznych. W toku analizy zidentyfikowany zostaje szereg kluczy stosowanych w tym obszarze przez debatujących — funkcjonalny, dehumanizujący, etniczny, klasowy oraz ideologiczny. Uzupełnieniem dla tych rozważań stanowi autorska interpretacja stereotypu żydokomuny. W ramach sporu o metody analizuję różnorodne sposoby wyciągania wniosków oraz generalizowania w polskim dyskursie holokaustowym. Przyglądam się statusowi historiografii w debatach wokół obrzeży Zagłady, a także funkcjom pojęcia kontekstu społecznego. Przedstawiam również wątki związane z metodologią antropologiczną w recepcji pism Grossa (interpretatywna teoria kultury Clifforda Geertza) oraz sposób wykorzystywania materiałów wizualnych jako dodatku do narracji werbalnej. Rozdział podsumowuję refleksją nad kryteriami stosowności języka opisu oraz sposobami metaforycznego obrazowania w dyskusjach wokół książek autora Sąsiadów. W ostatnim rozdziale analitycznym, poświęconym sporom o postawy, charakteryzuję strony konfliktu o Grossa, ukazując ich doktrynalne zakorzenienie. Przedstawiam w nim także projektowaną w recepcji pozycję autora Strachu oraz prześwietlam cele debaty oraz deklarowane intencje jej uczestników. Zastanawiam się nad funkcjonowaniem pojęcia prawdy w tym dyskursie oraz nad rolą kontekstu międzynarodowego dla polskich sporów o pamięć. Przedstawiona we wstępie i zakończeniu perspektywa antropologii pamięci pozwala wpisać polskie spory o interpretację wydarzeń historycznych w światową perspektywę metodologiczną. Podsumowując swoje analizy, proponuję zastosowanie koncepcji pamięci wielokierunkowej Michaela Rothberga jako próbę nowego spojrzenia na polskie spory wokół obrzeży Zagłady.

Jana Tomasz Gross – the author of Neighbours: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland (2000), Fear: Anti-Semitism in Poland After Auschwitz (2008) and Golden Harvest (2011) – has been a central figure of the Polish Holocaust discourse for over the last decade. Each of his controversial publications stirred a widespread and long-lasting public debate over the role played by the Polish people in the destruction of Jews. Gross highlights the criminal deeds committed by the Poles against their Jewish neighbours during the II World War – pogroms, denunciations, embezzlement of property, etc. These were fuelled, on the one hand, by traditional anti-Semitism, greed and alienation of the Jewish communities from the dominant culture, and on the other by the general brutalization of social relations during the war. The author claims that these dark pages of Polish history have not been worked through in our collective memory. The heated discussions over the Neighbours led to an unprecedented event in our country – the public apology for the Jedwabne massacre, performed by the Polish president Aleksander Kwaśniewski in 2001. Although the two subsequent books attracted less media attention, debates over them were no less fundamental and concerned the core of our national identity. The supporters and antagonists of Gross form two distinct camps in the Polish public sphere. The former point out that the predominant martyrological paradigm of our national memory is false and that it is high time we nuanced our perception of the II World War. In contrast, the latter view such projects as a part of a grand scheme of historical revisionism that humiliates the Polish nation and might trigger potentially dangerous political consequences. This division is to a certain extent parallel to other major discords in Poland, however it posses certain distinct features, that I would like to identify. My thesis is an attempt at an external and possibly non-involved analysis and interpretation of the public discourse over Jan Tomasz Gross’ books. Therefore, the structure of my text does not reflect the discursive divisions, but rather follows specific arguments and problems raised by both parties. This should allow me to analyse argumentative strategies adopted by the conflicted groups and at the same time to identify the stakes of this conflict, which are seldom verbalized and often difficult to pinpoint in committed narrations. I have distinguished four main areas of this discourse – disputes over facts, categories, methods and attitudes. According to my research these form a kind of a concentric circle, in which the issue of an attitude adopted by the speaker includes and determinates the selection of other forms of argumentation. However, apart from an in-depth analysis of the memory conflicts over Jan Tomasz Gross, my ambition is to contribute a new perspective into the Polish Holocaust discourse, which has recently become somewhat futile. In order to achieve such an aim I utilize the concept of multidirectional memory, developed in 2011 by an American scholar Michael Rothberg. This author, drawing extensively on post-colonial approach, studies the intricate connections between collective identity and social memory. According to him, conflicting narratives about the past that circulate in the public sphere do not necessarily entail a competitive model of memory. The latter is described by Rothberg as destructive for civil societies, as a zero-sum game in which different social actors have to compete for limited and scarce resources – what one party gains, the other has to lose. These negative tendencies can be overcome through a constant process of negotiating the image of the past, which should be perceived as a productive, not privative, endeavour. Unavoidable differences in interpretation are from this perspective not an obstacle, but rather an evidence of a properly functioning modern society.