Przemiany w średniowiecznych zwyczajach pogrzebowych w międzyrzeczu środkowego Bugu i górnej Narwi (XI-XV w.)

Podstawowym celem pracy było prześledzenie zmian w zwyczajach pogrzebowych ludności zamieszkującej ziemie między Bugiem a górnym odcinkiem Narwi, zachodzących na tym obszarze w średniowieczu. Wymienione rzeki ograniczają teren badań od strony południowej i północnej. Granicę wschodnią stanowi współczesna, polsko-białoruska granica państwowa. Zachodnia granica w swym południowym odcinku biegnie wzdłuż Nurca, a następnie – od ujścia strugi Mianki – na północny-wschód, ku Narwi. Opisany obszar ma powierzchnię prawie 4600 km2. Obejmuje w całości dwa mezoregiony geograficzne, Równinę Bielską oraz Wysoczyznę Drohiczyńską, wchodzące w skład Niziny Północnopodlaskiej. Pod względem administracyjnym teren badań należy obecnie do powiatów siemiatyckiego i hajnowskiego, wchodzących w skład województwa podlaskiego. Niniejsza praca poświęcona jest okresowi między XI a XV w. Jako dolną granicę przy¬jęto stulecie, w którym doszło do diametralnych przemian w sferze praktyk funeralnych, w tym tak istotnych, jak stosowany ryt pogrzebowy oraz formy grobów. Dla uzyskania pełnego obrazu źródeł, z których wyrastały zwy¬czaje pogrzebowych stosowane w badanym okresie, w pracy dość szczegółowo omówione zostały także materiały pochodzące z nieco starszych, wczesnośredniowiecznych cmentarzysk, datowanych do X w. W opracowaniach o zbliżonej tematyce górną cezurą jest zwykle XIII w., na który przypada koniec okresu wczesnośredniowiecznego. W W świetle przeprowadzonych obserwacji, na badanym obszarze znaczna grupa cmentarzy funkcjonujących w XII i XIII w., była użytkowana nieprzerwanie w kolejnych stuleciach., Sytuacja ta stwarza możliwość prześledzenia zmian w zwyczajach pogrzebowych między wczesnym a późnym średniowieczem, w badanym regionie. Stąd też w niniejszej pracy uwzględniono także materiały z XIV i XV w. W pracy nieco miejsca poświę¬cono także najmłodszym, wczesnonowożytnym materiałom, które wystąpiły na kilku średniowiecznych nekropolach. Za podstawę pracy wzięte zostały źródła archeologiczne pozyskane na średniowiecznych stanowiskach sepulkralnych. Dla podjętego tematu absolutnie podstawowe znaczenie ma możliwie ścisłe określenie chrono¬logii dostępnych materiałów. Tylko to bowiem daje możliwość odejścia od prostego wyliczenia praktyk funeralnych, ku próbie rozpoznania tempa i kierunków ich zmian. Z tego powodu spora część pracy poświęcona została omówieniu materiału zabytkowego i jego datowania. Materiały będące podstawą badań pochodzą z okresu dziejów oświetlonego nieco przez źródła pisane, stąd przy interpretacji faktów archeologicznych korzystam także z niektórych przekazów oraz z wyników badań history¬ków. W kontekście analizy śladów zwyczajów pogrzebowych uwzględnione zostały także źródła etnograficzne z XIX i XX w. Celem tego jest wyłącznie pokazanie możliwości interpretacji materiałów, nie zaś proste przekładanie współczesnych wierzeń i zwyczajów na rzeczywistość sprzed setek lat. Jak dotąd tylko niewielka część materiałów archeologicznych pozyskanych na cmen-tarzyskach badanego regionu, została opublikowana. Stąd niezbędne stało się przeprowadzenie licznych kwerend w archiwach i muzeach, w celu opisania zbiorów zabytków i przeanalizowania dokumentacji terenowej z badań archeologicznych. W pracy spożytkowane zostały materiały przechowywane w instytucjach naukowych w Białymstoku, Krakowie, Warszawie, Grodnie, Wilnie, Kijowie, Sankt-Petersburgu i Moskwie. Duże znaczenie dla wyników niniejszej pracy miały badania terenowe, zorganizowane w związku z realizacją tego tematu. W latach 2006-2012 przeprowadziłem prospekcje na niemal wszystkich znanych wczesno- i późnośredniowiecznych cmentarzyskach z badanego obszaru. Prace terenowe pozwoliły na ustalenie aktualnego stanu zachowania cmentarzysk oraz na zarejestrowanie kilkudziesięciu stanowisk archeologicznych, dotąd nieznanych i na odnalezienie innych wzmiankowanych w starszej literaturze, ale nie zlokalizo¬wanych w terenie. Na dwóch z nich – nowoodkrytych cmentarzyskach z grobami w obudowach kamiennych w Aleksandrowie i Twarogach Lackich – w latach 2007-2011 zorganizowane zostały badania wykopaliskowe. Podobnie w związku z realizowanym projektem, w latach 2009-2010 pracami wykopaliskowymi objęto kurhany na cmentarzy¬sku w Korzeniówce Małej. W badaniach tych wzięli udział studenci Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (IA UW) oraz wolontariusze. Przeprowadzone badania terenowe przyniosły szereg nowych materiałów i informacji do analizowanego zagadnienia. Przede wszystkim jednak dały sposobność zdobycia doświadczenia niezbędnego do prawidłowego zinterpretowania obserwacji poczynio¬nych przez innych badaczy. Pozwoliło to uniknąć pomyłek, które zapewne powstałyby przy prowadzeniu pracy wyłącznie gabinetowej. Opracowanie składa się z dziesięciu rozdziałów. W pierwszych dwóch przedstawiono stan wiedzy o średniowiecznych dziejach regionu oraz o stanowiskach sepulkralnych z tego okresu. Kolejny, trzeci rozdział zawiera podstawowe informacje na temat uwzględnionych w pracy stanowisk oraz przeprowadzonych na nich badaniach. Znalazły się w nim także uwagi prostujące błędne informacje o stanowiskach, funkcjonujące w literaturze przedmiotu. Charakterystyka niektórych stanowisk uzupełniona została współczesnymi i archiwalnymi fotografiami obiektów oraz opisami i rysunkami materiałów zabytkowych, w większości dotychczas niepublikowanych. Rozdział czwarty zawiera szczegółowe opisy niemal wszystkich zabytków ruchomych, pocho¬dzących z badań na cmentarzyskach. Zostały one uzupełnione o uwagi na temat chronologii danych wyrobów, niekiedy też ich symboliki. W rozdziale zawarte zostały także nowe propozycje w kwestii pochodzenia niektórych form zabytków, jak choćby licznie występujących na badanym obszarze zausznic trójpaciorkowych, a także w odniesieniu do możliwości uznawania niektórych wyrobów za dystynktywne dla danych grup etnicznych. Przedstawiona w rozdziale chronologia zabytków w świetle materiałów z innych regionów nie jest jedyną, ani nawet główną podstawą do datowania grobów i stanowisk. Duży zbiór znalezisk z pozwolił na podjęcie próby seriacji zespołów zabytków z badanego obszaru, zawartej w rozdziale piątym. Zbudowanie chronologii przede wszystkim na podstawie materiałów z badanego regionu spowodowane było dążeniem do ograniczenia liczby błędów, powstałych w wyniku sugerowania się datowaniami zabytków powziętymi na podstawie nieokreślonych przesłanek lub metodycznie wątpliwymi. Wynika ono także z przeświadczenia autora o prawdopodobieństwie istnienia znaczących różnic w długości wyrabiania i użytkowania niektórych form przedmiotów, nawet w sąsiednich regionach. Seriacja zabytków stanowi fundament dla ustaleń odnośnie do chronologii i tempa zmian w obrzędowości pogrzebowej na badanym obszarze. W rozdziałach 6-8 przedstawione zostało zróżnicowanie form grobów, pochówków oraz analiza położenia i rozplanowania cmentarzysk. Tam, gdzie pozwolił na to stan podstawy źródłowej i rozwarstwienie chronologiczne materiałów, przeprowadzona została próba przeanalizowania zmienności praktyk związanych z chowaniem zmarłych w aspekcie czasowym i przestrzennym. Rozdział dziewiąty poświęcony został omówieniu śladów zwyczajów pogrzebowych związanych ze stosowaniem ognia, zabezpieczaniem ciał zmarłych, budowaniem grobowych konstrukcji kamiennych oraz z występowaniem szczątków zwierzęcych i roślinnych w kontekście praktyk funeralnych. W omówieniach pierwszych trzech zagadnień znalazły się nowe spostrzeżenia w kwestii możliwości interpretacji pozostałości archeologicznych, znaczenia różnych praktyk pogrzebowych oraz ich ewolucji w czasie. Szczegółowo przedstawiony został między innymi problem nietypowych pochówków, polegających na złożeniu zmarłego w obrządku inhumacji, a następnie poddaniu ciała działaniu ognia, prowadzącemu do częściowego spalenia zwłok. Obecność takich, birytualnych pochówków potwierdzona jest na badanym obszarze dla okresu od XI w. do pierwszej połowy XIV w. Przeprowadzona analiza grobowych konstrukcji kamiennych pozwoliła na wysunięcie nowej hipotezy, wyjaśniającej genezę cmentarzysk z grobami w obudowach kamiennych w międzyrzeczu Bugu i górnej Narwi. W jej świetle pojawienie się tego rodzaju obiektów wynika z ewolucji starszych, lokalnych form grobów. W dziesiątym rozdziale pracy podjęta została próba określenia, w jakim stopniu zwyczaje pogrzebowe kształtujące się w XI-XII w. były zakorzenione w miejscowej tradycji, w jakim natomiast były rezultatem wpływów zewnętrznych. W odniesieniu do grobów w obudowach kamiennych, wbrew pierwotnym przewidywaniom wyniki analizy nie pozwoliły na opowiedzenie się za którąś z funkcjonujących już hipotez, ale skłoniły do przestawienia nowej interpretacji. Efektem ubocznym rozważań nad obrządkiem pogrzebowym stała się konieczność negatywnego zweryfikowania wielu dotychczasowych ustaleń na temat przebiegu procesów osadniczych w dorzeczu środkowego Bugu. Region ten uchodzi w piśmiennictwie naukowym za słabo zaludniony we wczesnym średniowieczu i będący wówczas celem licznych migracji ludności z Mazowsza, Polesia i Wołynia (literatura w rozdz. 10). Tymczasem, w świetle przeprowadzonych ustaleń wydaje się, że przypisywana mu dotąd rola wiecznego pogranicza etnicznego i kulturowego nie znajduje umocowania w materiale źródłowym. Peryferium zaczął on stawać się dopiero w drugiej połowie X w., od momentu znalezienia się w sferze interesów dwóch nowopowstałych państw. Nie ma jednak dowodów, by towarzyszyły temu jakieś migracje z sąsiednich obszarów, które objęłyby nie tylko ośrodki grodowe, ale i tereny wiejskie. Mogły one mieć miejsce w XIII w., choć nie wydaje się, aby były wówczas liczne. W tym, oraz w kolejnym stuleciu ludność międzyrzecza środkowego Bugu i górnej Narwi została częściowo wyniszczona, w wyniku najazdów jaćwieskich, następnie litewskich i krzyżackich. Przeprowadzona analiza chronologii cmentarzysk pozwala jednak stwierdzić, że przynajmniej w skupisku drohickim nie doszło wówczas do tak silnego wyludnienia, jak dotychczas uważano. W pracy poruszyłem temat przynależności etnicznej i wyznaniowej ludności tego regionu. W formie aneksów do niniejszej pracy zostały dołączone trzy pełne opracowania materiałów źródłowych z badań z przełomu XIX/XX w. Materiały te nie były dotychczas w pełni opracowane i udostępnienie środowisku nauko¬wemu. Ostatni aneks zawiera wyniki eksperymentu przeprowadzonego w związku z analizą tzw. pochówków częściowo ciałopalnych.