Emocje w płynnej nowoczesności: o kulturze emocjonalnej współczesnego społeczeństwa polskiego

Celem pracy jest określenie roli, jaką emocje obecnie spełniają w interakcjach międzyludzkich. Opracowanie tego problemu wymaga odpowiedniego doboru narzędzi analitycznych. Stwierdzam, że narzędzi takich nie dostarczają koncepcje teoretyczne tradycyjnie przyjmowane w socjologii emocji: perspektywy te są albo ahistoryczne – marginalizują znaczenie związanego z określonymi warunkami strukturalnymi procesu „uspołecznienia” emocji, albo zakładają, że kategorie kulturowe odpowiadają strukturalnym. Nie pozwalają zatem na badanie zjawisk pojawiających się w czasie intensywnych przemian społecznych, kiedy to załamuje się obowiązujący dotychczas system norm, a struktura społeczna ulega przekształceniom.Narzędzi analitycznych do badania zjawisk występujących w takim czasie dostarcza natomiast przyjęte przeze mnie podejście teoretyczne zorganizowane wokół pojęcia praktyk społecznych. Perspektywa ta przekształca analizę emocji w analizę społeczeństwa: badanie emocji staje się badaniem struktury znaczeń organizujących odniesienia międzyludzkie i struktury wyłaniających się z tych odniesień relacji, a pytanie o rolę odgrywaną przez emocje w życiu społecznym – pytaniem o to, do czego i jak emocje są używane w praktykach społecznych przez członków danego społeczeństwa. Znalezienie odpowiedzi na to pytanie było celem przeprowadzonych przeze mnie badań empirycznych.W przyjętym przeze mnie schemacie badawczym podstawową jednostkę analizy tworzy pojęcie interakcji. Odwołując się do typologii zaproponowanej przez Annę Gizę-Poleszczuk, przyporządkowuję interakcje do trzech podstawowych sfer oddziaływań społecznych: „sfery współżycia”, do której przynależą przelotne, niepowtarzalne interakcje zachodzące w przestrzeni publicznej, „sfery ekspansji”, obejmującej interakcje pomiędzy występującymi w określonych rolach społecznych jednostkami, które stykają się ze sobą w przestrzeni instytucji, i „sfery dyskursu”, czyli interakcji ukierunkowanych na uzgodnienie poglądów i wartości, zachodzących w przestrzeni komunikacji. Dla każdej z wyszczególnionych sfer interakcji wybrałam jeden charakterystyczny obszar oddziaływań – przestrzeń miejską, miejsce pracy oraz komunikację związaną z ustalaniem tożsamości zbiorowej. Dane do badania zebrałam za pomocą grupowych wywiadów zogniskowanych z jednostkami regularnie uczestniczącymi w danym typie interakcji. Wykorzystałam również dane zastane ogólnodostępne w internecie. Podstawową metodą analizy zebranych materiałów była jakościowa analiza treści.Na podstawie zebranego materiału wyodrębniłam podstawowe znaczenia, wokół których w tych obszarach organizowane są interakcje, oraz określiłam miejsce, jakie w przebiegu tych interakcji odgrywają emocje. Stwierdzam, że sfera współżycia z wymiaru przelotnych, afektywnie neutralnych interakcji z nieznajomymi, przekształca się w przestrzeń budowania (ochrony) poczucia własnej wartości, nacechowaną intensywnymi emocjami. Ekspresja emocjonalna staje się medium umożliwiającym regulację przebiegu poszczególnych interakcji. Sfera ekspansji z wymiaru neutralnych afektywnie relacji, regulowanych biurokratycznymi procedurami, przeobraża się w przestrzeń interpersonalnych gier, podczas których dochodzi do wygenerowania kapitału emocjonalnego i, na tej podstawie, bieżącego strukturyzowania stosunków społecznych w ramach organizacji. Sfera dyskursu z przestrzeni komunikacji ukierunkowanej na uzgodnienie sensów przekształca się w sferę aksjologicznego konfliktu. Emocje spełniają dwojaką rolę w należących do niej interakcjach: z jednej strony, określone czynniki emocjonalne hamują proces uzgadniania sensów i blokują krystalizację zbiorowych tożsamości. Z drugiej, wspólnie przeżywane intensywne emocje umożliwiają tymczasowe uwspólnienie sensów i uspołecznienie jednostkowych działań.Stwierdzam, że w okresie intensywnych przekształceń struktury społecznej, emocje służą porządkowaniu na nowo świata, którego główną cechą jest rozpad dotychczasowych wzorców interakcyjnych.

The aim of this paper is to identify role exercised by emotions in contemporary social interactions. To approach this problem adequate analytical tools must be employed. I claim that theoretical perspectives traditionally adopted in the field of sociology of emotions do not offer such tools, as they either marginalize the importance of the process of social ‘elaboration’ of emotions, or they are based on an assumption that cultural categories are complementary with structural conditions. Therefore, they do not allow to analyse phenomena occurring in the periods of intensive social change.Analytical tools which allow on such an analysis are offered by a theoretical perspective which I adopt in this paper – the ‘practice theory’. This perspective transforms an analysis of emotions into an analysis of a society: a research on emotions changes into a research on structure of practical understandings around which social interactions are organized, and, what follows, into a research on structure of relations, which emerges from these interactions. The question about role exercised by emotions in social life can thus be reformulated into a more specific question about the ways in which emotions are used in social practices, and the aims which they serve. I approach this question through an empirical analysis. My research design is based on the concept of an interaction. I employ a typology of interactions formulated by Anna Giza-Poleszczuk, and, following her, I divide interactions into three spheres of social life: a ‘coexistence sphere’, which encompasses transient, casual interactions between strangers in a public space, an ‘expansion sphere’, which encompasses interactions between individuals in given social roles interacting in an institutional context, and a ‘discourse sphere’, which encompasses interactions during which individuals communicate and discuss views and values in order to share them, and, thus, achieve mutual understanding on which a collective identity can be grounded. I chose three aspect of social life, which best correspond with initial definitions of these spheres: public space of a big city (Warsaw), a workplace, and communication aiming at articulation of a collective identity. I collected data through a series of focus group interviews with individuals regularly engaged in given types of interactions. I also utilized data publicly available on the internet. I employed the tools of qualitative content analysis to analyze the data obtained.Based on the empirical analysis I identified key practical understandings, around which interactions belonging to each sphere are organized, and the role exercised by emotions in these interactions. I find that the ‘coexistence’ sphere transforms from a realm of transient, affectively neutral interactions into a realm in which actors either aim at elevating their status, or try to protect their self-esteem. Emotional expression serves as a direct regulator of the course of an interaction. The ‘expansion’ sphere transforms from a realm of affectively neutral relations regulated by bureaucratic procedures into a realm of interpersonal games, through which emotional capital is generated, and unofficial social hierarchy of a workplace emerges. The ‘discourse’ sphere transforms from a realm of communication aimed at sharing views and values into a realm of axiological conflict. Emotions exercise a twofold role in this dimension of social life: on the one hand, certain emotional factors block the process of communicating, and agreeing on given aims and values, and, what follows, the emergence of a collective identity. On the other, jointly experienced intensive emotions allow on the emergence of transient collective identities, and temporary coordination of actions. I conclude that in the period of intensive transformations of the social structure, emotions serve to re-order the social world characterized by a disintegration of hitherto dominant interactional patterns.