Sprawiedliwość proceduralna jako gwarancja ochrony praw jednostki w postępowaniu sądowym

Rozprawa jest próbą dokonania całościowej oceny zgodności podstawowych założeń polskich procedur sądowych z konstytucyjnymi oraz międzynarodowymi standardami sprawiedliwości proceduralnej. Pojęcie sprawiedliwości proceduralnej zostało zrekonstruowane na podstawie analizy orzecznictwa sądowego, analizy tekstów aktów normatywnych i innych aktów prawnych oraz poglądów doktryny. Zdefiniowane kryteria sprawiedliwości proceduralnej posłużyły do oceny prawodawstwa polskiego. Analizie poddano przepisy ustaw (przede wszystkim kodeksu postępowania karnego, kodeksu postępowania cywilnego, prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, prawa o ustroju sądów administracyjnych oraz prawa o ustroju sądów powszechnych) oraz w mniejszym zakresie rozporządzeń. W dysertacji dokonano analizy wybranych instytucji procesowych relewantnych z punktu widzenia kryteriów sprawiedliwości proceduralnej. Przeprowadzono analizę istotnych zmian ustawodawczych na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat. W wyniku przeprowadzonych badań, wskazano pewne wątpliwości związane z poszczególnymi konstrukcjami prawnymi oraz sformułowano rekomendacje dla ustawodawcy. W rozdziale pierwszym zaprezentowano genezę sprawiedliwości proceduralnej jako wartości prawnie chronionej. Sprawiedliwość proceduralna jest ogólną zasadą prawa w znaczeniu opisowym wynikającą z klauzuli demokratycznego państwa prawnego, mającą zastosowanie do wszystkich relacji proceduralnych pomiędzy jednostką a państwem. W rozdziale drugim zdefiniowano gwarancje sprawiedliwości proceduralnej w postępowaniu sądowym. Na tak rozumianą sprawiedliwość składają się: prawo jednostki do wysłuchania, prawo do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, prawo do osobistego udziału w czynnościach procesowych, prawo do wszechstronnego zbadania okoliczności sprawy, przewidywalność przebiegu postępowania, prawo do uzyskania w sposób zrozumiały motywów rozstrzygnięcia oraz prawo do zaskarżania orzeczeń sądu wydanych w pierwszej instancji. Sprawiedliwość proceduralną urzeczywistnia także konstytucyjny status władzy sądowniczej i odpowiadające mu prawo jednostki do rozpatrzenia sprawy przez sędziego bezstronnego oraz sąd właściwy, niezależny, niezawisły oraz ustanowiony ustawą. Rozdział trzeci zawiera charakterystykę ogólnych gwarancji procesowych wspólnych dla trzech postępowań sądowych. W rozdziale czwartym zaprezentowano specyficzne problemy związane z zachowaniem sprawiedliwości proceduralnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Rozdział piąty został poświęcony instytucjom i unormowaniom charakterystycznym dla postępowania cywilnego. W rozdziale szóstym dokonano analizy specyficznych problemów związanych z zachowaniem sprawiedliwości proceduralnej w postępowaniu karnym. Rozdział siódmy został poświęcony problematyce skutków naruszenia zasady sprawiedliwości proceduralnej. Na moment zakończenia prowadzonych badań przyjęto, że generalnie procedury karna, cywilna oraz sądowoadministracyjna spełniają standardy sprawiedliwości proceduralnej określone w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Praca przedstawia pewne postulaty de lege ferenda, których realizacja umożliwi pełniejsze urzeczywistnienie sprawiedliwości proceduralnej.

In this thesis, the author strives to provide a complete assessment of compatibility between the basic assumptions underlying judicial process in Poland and constitutional and international standards of procedural justice. The concept of procedural justice has been construed based on an analysis of case law, texts of normative acts and other legal instruments and writings of legal scholars. The defined criteria of procedural justice have been applied to assess the Polish legislation. The analysis covered legislative acts (above all the Code of Criminal Procedure, the Code of Civil Procedure, the Law on the Administrative Court Procedure, the Law on the Administrative Court System and the Law on the Common Court System) and, to a lesser extent, regulations. The dissertation explores selected juridical process institutions which are of relevance from the point of view of procedural justice criteria. Key legislative changes that took place over the last twenty years have been analysed. As a result of the conducted research, some queries have arisen with regard to certain legal constructs and recommendations for the law-maker have been put forward. The first chapter outlines the genesis of procedural justice as a legally protected value. Procedural justice is a general descriptive legal principle derived from the clause of a democratic state governed by the rule of law, and is applicable to all procedural relations between an individual and the state. The second chapter defines guarantees of procedural justice in the judicial process. Thus defined justice includes the right of an individual to be heard, the right to have his or her case examined within a reasonable time, the right to participate in person in the proceedings, the right to a comprehensive examination of the circumstances of the case, predictability of proceedings, the right to be provided with clear reasons behind the ruling and the right to challenge the ruling of the first-instance court. Procedural justice is also reflected in the constitutional status of the judiciary and the corresponding right of an individual to have his or her case tried by an impartial judge and an independent sovereign court of proper jurisdiction, established by virtue of a statute. The third chapter sets out the features of general process guarantees which are universal for all three types of court proceedings. The fourth chapter outlines specific problems relating to procedural justice in administrative court proceedings. Chapter five was devoted to institutions and principles applicable to civil proceedings. In chapter six, the author analysed specific problems associated with procedural justice in criminal proceedings. Chapter seven discusses the effects of violating the principle of procedural justice. At the time this research was completed, it was assumed that, in general, the criminal, civil and administrative court procedures meet the standards of procedural justice set out in the case law of the Constitutional Tribunal and the European Court of Human Rights. The dissertation contains some postulates for legislative improvements (de lege ferenda) which, if implemented, would facilitate a fuller embodiment of procedural justice.