Prawne i kryminalistyczne aspekty przestępstw korupcyjnych

W rozprawie doktorskiej pt. „Prawne i kryminalistyczne aspekty przestępstw korupcyjnych” dokonano analizy materialno - prawnych, procesowych i kryminalistycznych aspektów przestępstw korupcyjnych. W pracy przyjęto tezę, iż obowiązujące rozwiązania prawne, zarówno w sferze prawa materialnego, jak i procesowego nie pozwalają na skuteczne zwalczanie przestępstw korupcyjnych. Z uwagi na wielkość i złożoność problemu przedmiotem rozprawy doktorskiej jest historyczna i aktualna sytuacja prawna związana z przeciwdziałaniem przestępstwom korupcyjnym, z uwzględnieniem kompetencji organów powołanych do przeciwdziałania temu zjawisku, w kontekście efektywnego i skutecznego ich funkcjonowania. Analizie poddana została także skuteczność przyjętych w Polsce rozwiązań prawnokarnych w zakresie wykrywania i przeciwdziałania korupcji, w oparciu o dane uzyskane z akt spraw sądowych prawomocnie zakończonych w latach 2000 – 2014 r. w obszarze jurysdykcyjnym Sądu Okręgowego w Gdańsku. W toku badań własnych dokonano analizy 474 akt spraw sądowych, dotyczących 563 osób skazanych za przestępstwa korupcyjne Celem głównym badań było określenie skuteczności rozwiązań prawnych mających zastosowanie w walce z korupcją, analiza sposobów uzyskiwania przez organy ścigania pierwszych informacji o przestępstwach korupcyjnych oraz narzędzi prawnych wykorzystywanych podczas procesu wykrywczego, rodzaj stosowanych środków zapobiegawczych oraz rodzaj i wysokość wymierzanych kar, jak również analiza profilu sprawców przestępstw korupcyjnych z uwzględnieniem ich wykształcenia, wieku oraz rodzaju pełnionej funkcji publicznej. Rozprawa doktorska składa się z dziewięciu rozdziałów, w których poruszono kolejno następujące problemy: podjęto próbę zdefiniowania korupcji, przedstawiono analizę historycznych i aktualnych rozwiązań prawnych dotyczących przestępczości korupcyjnej, scharakteryzowano międzynarodowe rozwiązania prawne przyjęte w celu walki z korupcją, omówiono kompetencje instytucji państwowych powołanych do walki z korupcją, w oparciu o badania własne dokonano analizy sposobów inicjacji postępowań przygotowawczych dotyczących przestępstw korupcyjnych, a także postępowań dowodowych, przedstawiono również problematykę przepadku korzyści majątkowej oraz wyniki analizy akt spraw sądowych. Podczas badań własnych dokonano analizy sposobów uzyskiwania przez organy ścigania pierwszych informacji o przestępstwach korupcyjnych. Analiza materiału badawczego pozwoliła na wyodrębnienie czterech głównych sposobów uzyskiwania tego rodzaju informacji, tj. jako wynik realizacji czynności operacyjno - rozpoznawczych, przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie, ujęcia lub zatrzymania sprawców na gorącym uczynku przestępstwa oraz uzyskania informacji w wyniku czynności dowodowych w ramach procesu karnego. Wyniki badań w tym zakresie wskazały, że w ponad 66,8% przypadków postępowanie przygotowawcze zostało zainicjowane poprzez zatrzymanie sprawcy na gorącym uczynku przestępstwa. Pozwoliło to na wyodrębnienie trzech kategorii postępowań, charakteryzujących przyczyny i cel ich zachowania. Wyniki badań własnych wskazują, iż zachowania sprawców związane były z chęcią skłonienia funkcjonariuszy do odstąpienia od czynności służbowych, w związku z uprzednim popełnieniem przestępstw lub wykroczeń, a także w związku z chęcią wpłynięcia na realizowane przez funkcjonariuszy inne czynności służbowe o charakterze procesowym i technicznym, gdy składane przez nich propozycje korupcyjne miały skłonić funkcjonariuszy Policji do niewłaściwej realizacji czynności służbowych. W 14,56 % spraw prowadzenie postępowania wynikało z wyłączenia materiałów do odrębnego rozpoznania. Kategoria ta zawierała zarówno sprawy w których wyłączenie materiałów wynikało z braku możliwości rozstrzygnięcia sprawy, co do kilku oskarżonych, np. w związku z dobrowolnym poddaniem się karze (art. 335 kpk), jak również w związku z uzyskaniem informacji o możliwości popełnienia przestępstwa korupcyjnego ujawnionego w toku postępowania przygotowawczego lub sądowego, dotyczącego innego przestępstwa. Badania wykazały, że efektywnymi źródłami informacji o korupcji są postępowania przygotowawcze. Ta kategoria stanowiła 83,82% wśród wszystkich informacji wynikających z wyłączenia materiałów do odrębnego postępowania. Pozostałe wyłączenia materiałów dokonane zostały w toku postępowania sądowego. Najrzadziej analizowane sprawy inicjowane były przez czynności operacyjno- rozpoznawcze – 4,0%. Wynika to ze specyfiki przestępstw korupcyjnych i trudności w ujawnianiu tego typu działań. Czynności podejmowane przez przedstawicieli uprawnionych organów muszą w początkowej fazie zostać ukierunkowane na konkretne zdarzenie, a to wymaga uzyskania w odpowiednim czasie wiarygodnych informacji. Podstawową trudnością w tym zakresie jest fakt, iż w większości wypadków żadna ze stron porozumienia korupcyjnego nie ma interesu w ujawnianiu przestępstwa. W 14,56% badanych spraw postępowanie przygotowawcze zostało zainicjowane przez zawiadomienie o przestępstwie. Badania własne wykazały, że co do zasady organy ścigania przyjmują porównywalna liczbę zawiadomień o przestępstwach złożonych w trybie art. 304 § 1 kk przez osoby fizyczne, co zawiadomień złożonych w trybie art. 304 § 2 kk przez przedstawicieli instytucji państwowych. Różnica natomiast widoczna jest w rodzajach przestępstw, których te zawiadomienia dotyczą. Zawiadomienia złożone w trybie art. 304 § 1 kk dotyczyły przestępstw z art. 228 kk oraz art. 230 kk, zaś przedstawiciele instytucji państwowych zawiadamiali o przestępstwach z art. 229 kk oraz art. 230 kk. Oznacza to, że w materiale badawczym nie odnotowano żadnego przypadku zawiadomienia, złożonego przez przedstawicieli instytucji państwowej, w związku z przestępstwami korupcji biernej popełnianymi przez pracowników tych instytucji. W tej części badań dokonano także analizy zawiadomień o przestępstwach korupcyjnych, w zakresie wykorzystania klauzul niekaralności. W analizowanych sprawach, 25 osób skorzystało z klauzuli zawartej w art. 229 § 6 kk oraz 8 osób z klauzuli z art. 230a § 3 kk. Były to osoby składające zawiadomienia o przestępstwie łapownictwa biernego oraz płatnej protekcji, które ujawniły wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ powołany do ścigania przestępstw się o nich dowiedział, zaś osoby pełniące funkcje publiczne przyjęły udzielone przez nie korzyści lub złożone obietnice ich udzielenia. Analiza akt spraw sądowych wskazuje, iż osoby, które skorzystały z niekaralności przewidzianej w art. 229 § 6 kk zawiadomiły organy ścigania bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, najpóźniej w terminie kilku dni od zdarzenia. W przypadku przestępstw z art. 230 kk był to termin, w którym zawiadamiający mieli pewność, co do tego, że osoba powołująca się na wpływy nie załatwiła pozytywnie ich sprawy, mimo przekazanej korzyści majątkowej, osobistej lub ich obietnicy. Oznacza to, iż zasadnym jest rozważenie de lege ferenda zmiany brzmienia wskazanych przepisów, poprzez ograniczenie terminem możliwości skorzystania z klauzuli niekaralności. Takie rozwiązanie wyeliminowałoby sytuację prawną umożliwiającą niewłaściwe wykorzystanie tego instrumentu prawnego, przez osoby, które aktualnie mogą manipulując terminem złożenia zawiadomienia, wpływać za zachowanie osób pełniących funkcje publiczne, które uprzednio przyjęły od nich korzyść majątkową osobistą lub ich obietnicę. Termin sześciomiesięczny pozwoliłby na uzyskiwanie przez organy ścigania informacji o przestępstwach korupcyjnych i jednocześnie ograniczyłby możliwość niewłaściwego korzystania z tego instrumentu prawnego. W toku badań własnych dokonano także analizy czynności dowodowych pod kątem ich efektywności w toku postępowań dotyczących przestępstw korupcyjnych. Przesłuchania świadków i podejrzanych są jedną z podstawowych czynności dowodowych w toku postępowań przygotowawczych dotyczących tego rodzaju przestępczości. Umiejętne przeprowadzenie tych czynności umożliwia skuteczne uzyskanie informacji dotyczących okoliczności popełnionego przestępstwa, a także innych kwestii będących przedmiotem przesłuchania. Czynności ta mogą być również skuteczne w uzyskaniu informacji o przestępstwach nie będących przedmiotem postępowania, w toku którego przesłuchania są prowadzone. Niezwykle ważną kwestią jest również właściwa ocena złożonych zeznań i wyjaśnień, która winna być oparta o całokształt zebranego materiału dowodowego, a także doświadczenie osoby przeprowadzającej czynność. W sprawach poddanych badaniu niezwykle skuteczne okazały się również profesjonalnie przeprowadzone czynności przeszukania oraz oględzin. W toku tych postępowań wykorzystywano także analizę rachunków bankowych sprawców i osób wręczających korzyści majątkowe oraz opinie biegłych sądowych z zakresu fonoskopii, daktyloskopii, toksykologii, badania pisma ręcznego, badania telefonów komórkowych, psychiatrii, genetyki, oraz informatyki. Podkreślić należy, iż ważnym elementem, mającym zasadniczy wpływ na treść opinii jest precyzyjne określenie w postanowieniu o powołaniu biegłego jej zakresu oraz ewentualnych pytań do biegłych. Wymaga to od organu wydającego postanowienie precyzyjnego sformułowania problemu wymagającego wiadomości specjalnych, co w efekcie pozwala na uzyskanie jednoznacznej opinii. W toku badań własnych dokonano także analizy akt spraw sądowych pod kątem rodzaju funkcji publicznych w najwyższym stopniu narażonych na przestępczość korupcyjną. W tym zakresie badania oparto na analizie spraw sądowych, w toku których wydano wyroki skazujące z art. 228 i 229 kk. Łącznie przeanalizowano w tym zakresie materiały postępowań dotyczących 517 skazanych. Wyniki badań własnych wskazały, iż szczególnie narażeni na propozycje korupcyjne są funkcjonariusze realizujący czynności związane z ujawnianiem przestępstw oraz wykroczeń. Wśród sprawców przestępstw korupcyjnych 78,95% stanowiły osoby, wobec których funkcjonariusze realizowali czynności służbowe, związane z popełnionym wcześniej przestępstwem z art. 178a kk, tj. prowadzeniem pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub wykroczeniem. W pozostałym zakresie przestępstwa korupcyjne dotyczyły także m.in. funkcjonariuszy Służby Celnej, lekarzy, pracowników samorządowych, czy funkcjonariuszy Służby Więziennej. Z analizy materiału badawczego wynika, iż prokuratorzy i sądy nie przyjmują jednolitej kwalifikacji w ocenie zachowania sprawców, polegającego na złożeniu propozycji korupcyjnej związanej z chęcią uniknięcia odpowiedzialności za popełnione uprzednio wykroczenie, przyjmując przy jednakowym stanie faktycznym, kwalifikację z art. 229 § 1 kk lub art. 229 § 3 kk. Podkreślić należy, iż odstąpienie funkcjonariuszy Policji od wystawienia mandatu karnego nie stanowi naruszenia prawa, w rozumieniu art. 229 § 3 kk, o ile sprawca działał w celu skłonienia funkcjonariuszy do odstąpienia od wystawienia mandatu karnego i zastosowanie pouczenia, zwrócenia uwagi, ostrzeżenia lub na zastosowanie innych środków oddziaływania wychowawczego, zgodnie z art. 41 kw. Jeśli jednak sprawca udzielił funkcjonariuszom korzyści majątkowej, w celu uniknięcia jakiejkolwiek odpowiedzialności za wykroczenie, czyli za działanie, które nie pozostaje w ich sferze uprawnień, działa w celu skłonienia funkcjonariuszy do naruszenia przepisów prawa, a jego zachowanie wyczerpuje znamiona art. 229 § 3 kk. W toku badań własnych dokonano także analizy akt spraw sądowych pod kątem rodzaju zastosowanych środków zapobiegawczych. Wyniki badań w tym zakresie wskazują, iż środki zapobiegawcze zastosowano wobec 249 osób, co stanowi 44,23% wszystkich skazanych. Zatem w większości spraw organy prowadzące postępowanie nie zdecydowały się na stosowanie tego rodzaju środków. W sprawach poddanych badaniu wyłącznie wobec jednej osoby zastosowano środek zapobiegawczy w postaci zawieszenia w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazania powstrzymania się od określonej działalności. Środek ten został zastosowany w sprawie, która toczyła się przed Sądem Rejonowym w Gdyni pod sygnaturą akt IX K 310/09 i dotyczyła przyjęcia korzyści majątkowych przez funkcjonariusza Urzędu Celnego w zamian za naruszenie przepisów prawa polegające na nierzetelnym przeprowadzeniu odpraw celnych, tj. czynów z art. 228 § 3 kk. Zastosowanie tego rodzaju środka zapobiegawczego w przypadku sprawców przestępstw korupcyjnych może pozwolić na efektywne przeprowadzenie czynności dowodowych i zapobieżenie popełnieniu kolejnych przestępstw z wykorzystaniem pełnionej funkcji publicznej. Analiza wyroków wydanych w sprawach dotyczących sprawców przestępstw korupcyjnych wskazuje, iż kara pozbawienia wolności została orzeczona wobec 554 osób, z czego 529 skazanym sąd warunkowo zawiesił jej wykonanie. Wymiar kar pozbawienia wolności orzeczonych przez sąd wobec 74,42% sprawców mieści się w granicy od 1 roku do 1 roku i 6 miesięcy. W tej grupie 73,75% sprawców stanowią osoby skazane za przestępstwo z art. 229 § 3 kk. Natomiast 9,06% osób sąd wymierzył karę pozbawienia wolności w granicach od 1 roku i 7 miesięcy do 2 lat, w tym ponad 52,94% stanowią osoby skazane za przestępstwa z art. 228 kk. Ponad 8,70% osób skazanych zostało na karę pozbawienia wolności wymiarze poniżej 1 roku. W tej kategorii ponad 73,47% stanowią sprawcy przestępstw przekupstwa. Karę powyżej 2 lat pozbawienia wolności wymierzono łącznie 10 osobom – siedmiu skazanym na podstawie art. 228 kk, jednemu skazanemu za przestępstwo z art. 229 kk oraz dwóm z art. 230 kk. W analizie dotyczącej czasu trwania postępowań pominięto 69 spraw, które zostały zainicjowane na podstawie postanowień o wyłączeniu materiałów do odrębnego prowadzenia. W tym zakresie badaniu podano 405 spraw, w tym 45 spraw z art. 228 kk, 348 sprawy z art. 229 kk, 11 sprawy z art. 230 kk oraz 1 sprawę z art. 296a kk. W ponad 57,04% spraw poddanych badaniu wyrok w pierwszej instancji został wydany w terminie od 3 do 6 miesięcy od dnia wydania postanowienia o wszczęciu postępowania. W 26,17% spraw wyrok został wydany w terminie od 6 do 9 miesięcy od wszczęcia postępowania. Łącznie 21 spraw do wydania wyroku w I instancji toczyło się ponad 2 lata, co stanowi 5,18% badanych spraw. W toku badań własnych dokonano także analizy profilu sprawców przestępstw korupcyjnych. Udział kobiet w popełnieniu badanych w ramach niniejszej pracy przestępstw korupcyjnych wyniósł 8,70%. Analiza wieku sprawców przestępstw korupcyjnych wskazuje, że 60,75% osób w chwili popełnienia czynu korupcyjnego było w wieku do 40 lat. Poniżej 20 roku życia znajdowało się jednie 2,49% skazanych. W wieku pomiędzy 41 i 60 rokiem znajdowało się 36,94% skazanych. Kolejną analizowaną podczas badań własnych cechą sprawców przestępstw było ich wykształcenie. Wykształceniem wyższym legitymowało się 11,37% osób, średnim 39,61% osób, zawodowym 35,17%, zaś podstawowym 13,85% skazanych. Indywidualny charakter sprawców przestępstw sprzedajności, którzy w chwili popełnienia czynu muszą pełnić funkcję publiczną, by można im przypisać odpowiedzialność karną za popełnienie tego przestępstwa, powinien determinować rodzaj wykształcenia tych osób. Analiza wykształcenia osób, które dopuściły się czynu z art. 228 kk wskazuje, że 28,28% z nich legitymowało się wykształceniem wyższym, 65,66% – średnim, 4,04% zawodowym i 2,02% podstawowym. W przypadku przestępstw przekupstwa odnotowano 7,18% sprawców z wykształceniem wyższym, 32,53% z wykształceniem średnim, 43,31% - zawodowym oraz 16,98% podstawowym. Przestępstwa płatnej protekcji popełniały osoby legitymujące się wykształceniem wyższym (11,36%), średnim (47,73%), zawodowym (29,55%) i podstawowym (11,36%). Przestępstw z art. 296a kk dopuściły się osoby z wyższym i średnim wykształceniem. Analiza danych w zakresie uprzedniej karalności sprawców przestępstw korupcyjnych, szczególnie przestępstw sprzedajności, jest istotna z punktu widzenia polityki antykorupcyjnej. Wyniki badań własnych w tym zakresie wykonane zostały w celu oceny zachowania sprawców przestępstw korupcyjnych w kontekście ich uprzedniego poszanowania porządku prawnego. Udział osób karanych przed popełnieniem przestępstwa korupcyjnego wynosi 19%. Szczegółowa ocena liczby osób karanych przed popełnieniem przestępstw korupcyjnych wskazuje, że 5,05% skazanych za przestępstwo z art. 228 kk było uprzednio karanych. Zatem ponad 5% osób pełniło funkcje publiczne mimo uprzedniej karalności, a następnie wykorzystało pełnione funkcje do popełnienia przestępstwa korupcyjnego. Powierzanie osobom uprzednio karanym stanowisk związanych z pełnieniem funkcji publicznych nie jest zatem optymalnym rozwiązaniem. Wyniki badań skłaniają do wniosku de lege ferenda w zakresie zakazu pełnienia funkcji publicznych przez osoby uprzednio karane za popełnienie przestępstw umyślnych. Mam nadzieję, że postulaty zawarte w mojej pracy doktorskiej pozwolą na wypracowanie precyzyjnych i skutecznych rozwiązań prawnych pozwalających na efektywne zwalczanie przestępczości korupcyjnej, ale też staną sie przyczynkiem do dyskusji na temat zagrożeń związanych z przestępczością korupcyjną.