Anatomia sukcesu. Studium socjologiczne laureatów konkursów Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej

Podstawowym celem badania jest próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób polscy naukowcy rozumieją pojęcie sukcesu w nauce i jakie czynniki, ich zdaniem, ułatwiają osiągnięcie takiego sukcesu. Przedmiotem analizy był przede wszystkim sposób, w jaki naukowcy rekonstruują i interpretują swoje biografie, ale również ich opinie na temat mechanizmów oceny osiągnięć naukowców oraz warunków pracy badawczej w Polsce. W szczególności w badaniu wykorzystane zostało pojęcie kariery, zdefiniowanej zgodnie z paradygmatem interakcjonistycznym, jako obiektywna sekwencja wydarzeń, ról i relacji, które są udziałem człowieka w trakcie jego życia, a zarazem subiektywna interpretacja tych doświadczeń i sekwencji następujących po sobie transformacji tożsamości. Badanie miało przynieść odpowiedź na pytania: jak badani naukowcy opisują własne strategie pracy badawczej? Czy i w jaki sposób odnoszą się do wpływu transformacji ustrojowej na warunki pracy naukowej w Polsce? Jakie role włączają do swojego opisu pracy naukowej i które z tych ról wiążą z sukcesem? Jakie czynniki strukturalne wplatane są przez rozmówców do relacjonowanych przez nich historii sukcesu w nauce oraz jakim czynnikom indywidualnym przypisywany jest sukces w nauce? Badanie przeprowadzone zostało w kontekście reformy nauki w Polsce i dyskusji wokół tej reformy, a także inicjatyw podejmowanych na szczeblu Unii Europejskiej na rzecz wspierania innowacyjności. Podejmowane w nim problemy atrakcyjności pracy badawczej, modelu kariery naukowej, strategii prowadzenia badań i zespołów badawczych oraz finansowania nauki służą odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób należy wspierać badaczy i jakie warunki pracy należy im tworzyć, by zwiększyć szanse na przełomowe badania. Zastosowana w badaniu metoda biograficzna, zakładająca koncentrację na perspektywie pojedynczego przypadku oraz na subiektywnym punkcie widzenia badanych połączona została z podejściem funkcjonalnym. Praca czerpie zarówno z teorii interakcjonizmu symbolicznego, jak i – a nawet przede wszystkim - z mertonowskich koncepcji struktury możliwości oraz akumulacji korzyści (efekt św. Mateusza). Odwołuje się także w dużej mierze do koncepcji kapitału symbolicznego, habitusu i reprodukcji elit Pierre’a Bourdieu. Badanie obejmowało cztery odrębne moduły zróżnicowane pod względem techniki, a przede wszystkim grupy badawczej. Podstawowym modułem były wywiady pogłębione, częściowo ustrukturyzowane z laureatami wybranych programów FNP - naukowcami na zaawansowanym etapie kariery, stojącymi na czele własnych zespołów badawczych. Wybór laureatów FNP jako grupy badawczej podyktowany był w dużej mierze względami praktycznymi: pracując od wielu lat w Fundacji, autorka miała ułatwiony dostęp do jej laureatów oraz szczególne możliwości obserwacji ich działań, karier i sposobu myślenia. Był to jednocześnie wybór celowy: chodziło o to, by - badając rozumienie sukcesu i jego uwarunkowań w nauce - skupić się na środowisku naukowców, którzy osiągają naukowe sukcesy, jakkolwiek trudno jest zdefiniować to pojęcie. Na potrzeby tego badania za wyznacznik sukcesu przyjęto powodzenie w konkursach Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Konkursy te z założenia miały charakter elitarny i opierały się na ocenach niezależnych, w dużej mierze zagranicznych recenzentów. Można więc powiedzieć, że laureaci programów FNP odnieśli co najmniej sukces w postaci wygranej w konkursie (o bardzo niskim z reguły współczynniku sukcesu). Co istotne jednak sukces ten wiązał się z oceną ich dorobku (sukcesów badawczych) przez grono kompetentnych i obiektywnych ekspertów, będąc niejako potwierdzeniem wcześniejszych sukcesów badawczych i wiążąc się z prestiżem i rangą w środowisku naukowym. Wywiady z laureatami FNP zostały uzupełnione wywiadami przeprowadzonymi z naukowcami pracującymi na amerykańskim uniwersytecie Michigan oraz dwoma badaniami CAWI przeprowadzonymi wśród polskich i zagranicznych naukowców pracujących za granicą oraz naukowców na bardzo wczesnym etapie kariery. Łącznie rozprawa stanowi próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. W jakim stopniu przedstawiane przez laureatów FNP doświadczenia i opinie na temat sukcesu są do siebie podobne, a w jakim różnicuje je płeć, wiek i etap kariery badanych? 2. Jak definiowany jest sukces naukowy przez laureatów FNP? 3. Jakie są komponenty sukcesu naukowego? Co składa się na sukces naukowy? 4. Na ile doświadczenia i opinie polskich naukowców (laureatów FNP) przypominają doświadczenia i opinie amerykańskich naukowców? 5. Jak praca w Polsce oddziałuje na osiąganie sukcesu naukowego? Pracę rozpoczyna część teoretyczna, służąca wskazaniu różnych koncepcji sukcesu w nauce i wyodrębnieniu zjawisk, które – zgodnie z rozmaitymi paradygmatami i teoriami badawczymi – mają wpływ na osiąganie takiego sukcesu. Rozważania te koncentrują się wokół tematów: (1) definicji sukcesu w nauce; (2) stratyfikacji w nauce; (3) czynników sukcesu; (4) roli współpracy i rywalizacji; (5) znaczenia mobilności. Druga część pracy („Sukces badawczy widziany z perspektywy laureatów FNP”) zawiera wnioski z badania jakościowego, które podzielone na rozdziały poświęcone: (1) rozumieniu sukces przez laureatów Fundacji; (2) rekonstrukcji karier laureatów Fundacji („Własna historia sukcesu”); (3) opiniom na temat specyfiki pracy badawczej w Polsce („Raport z prowincji”); (4) strategii prowadzenia zespołu badawczego („Na czele zespołu”); (5) strategii współpracy („Wśród innych zespołów: rywalizacja i współpraca”); (6) mechanizmom wspierania młodych badaczy („Z perspektywy mistrza”). Kolejne trzy rozdziały pracy prezentują wyniki badań uzupełniających wywiady z laureatami FNP, a więc (1) zbiorowe studium przypadku („Uwarunkowanie sukcesu naukowego z perspektywy profesorów amerykańskiej uczelni”) dotyczące prezentacji sukcesu w nauce i jego uwarunkowań przez wybranych amerykańskich badaczy; (2) rozdział omawiający badanie przeprowadzone wśród naukowców pracujących za granicą i dotyczący gotowości podjęcia pracy w Polsce oraz oceny warunków pracy badawczej w Polsce („Zainteresowanie pracą badawczą w Polsce wśród naukowców pracujących za granicą”); (3) wyniki przeprowadzonego wśród młodych naukowców badania na temat wyboru i warunków kontynuacji pracy naukowej pracy naukowej oraz postrzegania warunków sukcesu („Sukces i atrakcyjność kariery naukowej z punktu widzenia młodych badaczy. Badanie laureatów programu FNP START”). Dzięki takiej konstrukcji, badanie umożliwiało porównanie wypowiedzi naukowców pracujących w Polsce z wypowiedziami naukowców pracujących za granicą oraz porównanie opinii naukowców na zaawansowanym etapie kariery z wypowiedziami naukowców na początkowym etapie tej kariery. Opinie te – bez względu na różnice generacyjne i miejsce pracy (Polska czy USA) - okazały się bardzo zbliżone: badani naukowcy bardzo podobnie definiują sukcesy badawcze i identyfikują czynniki warunkujące takie sukcesy. Podobnie interpretują w tym kontekście swoje biografie. Również komunikowane przez nich strategie prowadzenia pracy badawczej i wspierania młodych badaczy są bardzo zbliżone, co sugeruje trwałość norm instytucjonalnych reprezentowanych przez mertonowski etos nauki. Jednocześnie objęci badaniem uczeni polscy zgodnie deklarują, że ten właśnie (wspólny z naukowcami amerykańskimi) punkt widzenia jest odosobniony w Polsce, gdzie środowisko badawcze pogrążone jest w kryzysie normatywnym, co przekłada się na jakość prowadzonych badań i szanse na sukces w nauce światowej.