Praca doktorska
Licencja
Dostęp zamkniętyPrawo i kultura prawna w twórczości Juliusza Słowackiego
| dc.abstract.en | The dissertation is dedicated to an analysis of the legislative discourse present in the works of Juliusz Słowacki. Its two main goals are the reconstruction of the poet’s historical sources of inspiration, and listing the poetic devices, literary genres and types of stylization, which he used to introduce motifs, subjects, phenomena and characters related to different legal traditions into his works. Using the term “legal culture” allowed us to expand the area of research beyond law in its strictest sense (defined as simply the text of the law). In accordance with definitions found in the research of Russocki or Borkowska-Bagieńska, we have chosen to treat legal culture as a combination of notions, customs, attitudes and assessments, concerning both historical legal norms and projected, future laws. Furthermore, this thesis utilises the findings of the so-called “law and literature” movement (Posner’s and Ball’s among others). They allowed us to pay particular attention to the important role of law-related spaces in Słowacki’s literary works, as well as the similarities between trials and theatre plays. We have chosen to utilize these findings with a great deal of caution due to how dissimilar the polish legal culture (which is a part of the continental law legal system) is from the Anglo-Saxon common law, which was the centre of attention of the “law and literature” movement. Słowacki’s works contain proof of his knowledge of various legal publications and theories (Warkönig’s, Czacki’s, Rousseau’s, Beccaria’s, Filanghieri’s and others’), as well as references to historical legislative acts, political addresses and legislative proposals. He gained a basic understanding of law during his three-year studies on the Faculty of Law and Political Science in Vilnius (1825-1828). At the time the Vilnius University was facing repressive measures implemented due to the trials of members of secret student societies. Because of this Słowacki attended lectures by professors such as Alojzy Cappelli and Aleksander Korowicki, who favoured pro-Russian tendencies, but nevertheless taught their students about modern developments in jurisprudence. Słowacki continued on the path of legal education, initiated in Vilnius, by taking up work in the Ministry of Revenues and Treasury in Warsaw. Surviving manuscripts regarding the substantive cases he was entrusted with point to a wide range of 2 issues he most likely dealt with. They required an understanding of the modern, bureaucratic administration modelled after the French system. Słowacki’s chief inspiration as far as regulations and legal customs were concerned appeared to be the historical legacy of the Commonwealth of Poland. Its significant role most likely resulted from the Romantic era’s fascination with Sarmatism. In the poet’s works legal issues were invariably tied with underlining the inner diversity of the gentry (supremacy of the magnates; the “swashbuckling nobleman” character type). His works also feature many institutions hailing from civil law: marital law, inheritance law, property law. The portrayal of some of them should be considered a continuation of the Enlightenment’s literary traditions. Others were transformed in accordance with the predominant stylistic features of the Romantic aesthetic. A good example of the latter trend were wills and testaments, which served as a means of conveying guidelines and recommendations regarding morality and symbolic virtues, rather than the redistribution of items and money (Testament mój, Kordian). The poet was also inspired by themes drawn from criminal law. He evoked many types of crime, mostly against dignity and against the person (e.g. murder, battery, rape, seduction, kidnapping), as well as methods of punishing the guilty (e.g. execution by firing squad, hanging, decapitation, mutilation, imprisonment, exile, or proscription). He populated his works with numerous legal practitioners: court ushers, chancellors, judges, clerks, and inquisitors. This allowed for an intertextual polemic with the negative stereotype of a corruptible, dishonest lawyer. It also allowed Słowacki to emphasise the moral dilemmas stemming from passing judgement and following a literal interpretation of the law. Lawyers were also often identified with the forces of hell. The poet attributed a special role to the Luciferic figure of the advocate, who – in the drama Samuel Zborowski – became the defence counsel for all of humanity, interceding for mankind before God. The poet was also vividly interested in issues of national organisation. An important aspect of his political activity of the late 1840s was putting forth an ideological proposition of reinstating distinctive institutions of noble Poland. In his works, liberum veto and establishing a confederacy (i.e. acting against authority) were both treated as metaphysical, inalienable, national features. Although Słowacki was a keen observer of the French political model, his attitude towards constitutional monarchy (as it functioned during the reign of Louis Philippe) remained ambiguous. He stated, that it had its roots in antiquity – as evidenced in the works of Homer and Hesiod. He drew a parallel between Thiers’ government and the gods ruling on Mount Olympus. Although he stated, that constitutional monarchy was the most perfect of all existing 3 systems of government, he did not consider it neither ultimate, nor possible to implement in a reborn Commonwealth. The reason for this was a particular role, which – according to Słowacki – Poland was supposed to play in the history of the world. He believed it was meant to bring about a perfect, universal political system, based on the relics of gentry law. We can find references to three foreign legal traditions (British, Russian, and Spartan) in the poet’s writings. Comments on English and Scottish law appeared most frequently in his youthful works. They concerned political institutions and historical events such as Cromwell’s revolution or the reign of the Stewarts. Meanwhile, Russian law was viewed mostly from the perspective of repressed Poles living under the rule of a foreign monarch. Russia’s absolute ruler was often replaced by expressions of his will – ukases, rescripts, and decrees. Finally, during his genesian period, the poet turned his interest to the laws of Lycurgus and the economic reforms of Agis, tied to the history of ancient Sparta, which was presented as an anticipation of the Commonwealth. Of all the motifs drawn from legal culture, Słowacki considered trial to be one of the most important. Its very structure allowed for a direct confrontation of multiple characters. Trial scenes usually took place in the last acts of dramas, and so became their apogees and moments of plot resolution. These scenes became characterised by the implementation of a sense of dread, frenetic behaviour and grotesque events. Although the heroes of Słowacki’s works frequently faced each other in court, the binding power of issued verdicts, as well as the court’s authority was regularly undermined. The conspirators’ meeting in the vault of St. John’s Cathedral in Kordian (technically speaking a hybrid between a trial and a parliament session) was broken off by Kordian’s liberum veto. In Beatryks Cenci, the seemingly appropriate death penalty for patricide ultimately proved unjust, for it was passed on a heroine embodying justice. In Sen srebrny Salomei, the magnates’ privilege of passing judgement turned out to be a façade, devoid of metaphysical meaning. In Samuel Zborowski the poet transported the highest noble court – the tribunal – into a different, fantastical reality. He placed before it one of the most infamous noble outlaws, and exculpated him in accordance with the genesian theory of world development. Only in Balladyna did the courtroom scene serve to depict an actual shift in the morality of the eponymous character, who – as a result – justly sentenced herself to death. Słowacki’s interest in legal culture can be viewed from a philosophical perspective. His works, political writings and diary entries from 1843 to 1849 express a strong feeling of tension between different ways of understanding law. This tension was tied to the way the poet viewed reality, and his faith in a spiritual, metaphysical meaning of the world. Allusions and motifs 4 present in the works of the genesian period prove that the poet had a deep insight into both Enlightenment and Pre-Enlightenment natural law theories. He challenged them with his own suggested system of genesian law – universal and intransgressible, but at the same time strongly determined by national tendencies. The subject of law and legal culture failed to raise universal interest among polish scholars researching the literature of the first half of the 19th century, which could stem from the fact that it was perceived as inconsistent with the features of Romantic ideology, such as emotionalism and irrationalism. However, in Słowacki’s case, the predilection for incorporating legal issues into his works not only enriched their fictional universes, but also influenced the structure of his dramas and proved to be an important component of his historiosophic conception, put forward in the final years of his life. Referencing this subject matter should therefore be considered an important aspect of his literary legacy. |
| dc.abstract.pl | Rozprawa została poświęcona analizie obecnego w twórczości Juliusza Słowackiego dyskursu prawnego. Równorzędnymi celami stało się w niej odtworzenie historycznych inspiracji poety oraz wskazanie środków poetyckich, gatunków literackich czy typów stylizacji, za pomocą których wprowadzał do swoich utworów motywy, tematy, zjawiska i postaci związane z poszczególnymi tradycjami prawnymi. Wykorzystane w tym celu pojęcie kultury prawnej umożliwiło rozszerzenie obszaru badań poza prawo rozumiane wąsko – jako tekst ustawy. Zgodnie definicjami obecnymi w badaniach Russockiego czy Borkowskiej-Bagieńskiej kultura prawna została potraktowana jako zespół wyobrażeń, zwyczajów, postaw i ocen dotyczących zarówno historycznego jak i przyszłego, projektowanego prawa. Ponadto w rozprawie zostały wykorzystane ustalenia tzw. nurtu „law and literature” (m. in. Posnera i Balla). Dzięki nim możliwie stało się zwrócenie szczególnej uwagi na rolę związanych z prawem przestrzeni w utworach Słowackiego oraz podobieństwa łączące rozprawę sądową i przedstawienie teatralne. Wykorzystywanie wyników tych badań łączyło się jednak z dużą ostrożnością ze względu na odmienność polskiej kultury prawnej należącej do kontynentalnego systemu prawa od stojącego w centrum zainteresowania „law and literature” anglosaskiego systemu common law. W twórczości Słowackiego można odnaleźć dowody na znajomość lektur i teorii prawniczych (Warnköniga, Czackiego, Rousseau, Beccarii, Filanghieriego i innych) a także nawiązania do historycznych aktów prawnych oraz wystąpień politycznych i propozycji legislacyjnych. Podstawy swojej wiedzy na temat prawa zdobył w czasie trzyletnich studiów na Wydziale Nauk Politycznych i Prawnych w Wilnie (1825-1828). Uniwersytet w Wilnie był w tym czasie dotknięty represjami związanymi z procesami członków tajnych towarzystw studenckich. Z tego powodu Słowacki uczęszczał na wykłady profesorów takich jak Alojzy Cappelli czy Aleksander Korowicki, którzy sprzyjali tendencjom prorosyjskim, niewątpliwie jednak przekazywali studentom informacje dotyczące nowoczesnych zdobyczy prawoznawstwa. Kontynuacją drogi kształcenia zainicjowanej w Wilnie było dla Słowackiego 2 podjęcie pracy w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie. Zachowane rękopisy dotyczące powierzanych mu spraw merytorycznych poświadczają szeroki zakres zagadnień, którymi najprawdopodobniej się zajmował. Wymagały one orientacji w nowoczesnym, biurokratycznym systemie administracyjnym ukształtowanym na wzór francuski. Najważniejszą inspiracją w zakresie przepisów oraz zwyczajów prawnych okazało się dla Słowackiego dziedzictwo historyczne pierwszej Rzeczpospolitej. Jego priorytetowa rola wynikała z popularnej w epoce romantyzmu fascynacji sarmatyzmem. W utworach poety zagadnienia prawne nieodmiennie łączyły się z podkreślaniem wewnętrznego zróżnicowania stanu szlacheckiego (wszechwładza magnaterii; typ osobowy szlacheckiego zawadiaki). W jego dziełach pojawia się również wiele instytucji wywodzących się prawa cywilnego: małżeńskiego i spadkowego oraz prawa własności ziemi. Sposób przedstawiania części z nich należy postrzegać jako kontynuację oświeceniowej tradycji literackiej, inne zostały przekształcone zgodnie ze stylistycznymi dominantami estetyki romantycznej. Dobitnym przykładem tej drugiej tendencji były testamenty, w których przekazywane były raczej wskazówki o charakterze moralnym lub symboliczne wartości niż przedmioty czy pieniądze (Testament mój, Kordian). Poetę zainteresowały też tematy zaczerpnięte z prawa kryminalnego. Przywoływał wiele typów przestępstw, przede wszystkim skierowanych przeciwko czci i życiu (m.in. morderstwo, naruszenie nietykalności ciała, zgwałcenie, uwiedzenie, rapt) oraz sposobów ukarania winnych (np. egzekucja przez rozstrzelanie, powieszenie czy ścięcie, kary okaleczające, uwięzienie, banicję czy proskrypcję). Dodatkowo wprowadzał do swoich utworów liczne postaci prawników: woźnych, kanclerzy, sędziów, pisarzy czy inkwizytorów. Pozwalało to na intertekstualną dyskusję z negatywnym stereotypem przekupnego i nieuczciwego palestranta oraz uwypuklenie dylematów moralnych wiążących się z wydawaniem wyroków i literalnym przestrzeganiem prawa. Prawnicy wielokrotnie byli też utożsamiani z mocami piekielnymi. Szczególną rolę Słowacki przypisywał lucyferycznej figurze adwokata, który w dramacie Samuel Zborowski zajął pozycję obrońcy całej ludzkości, wstawiającego się za nią przed Bogiem. Żywe zainteresowanie poety budziły również zagadnienia organizacji państwa. W ramach prowadzonej od połowy lat czterdziestych działalności politycznej przedstawiał ideologiczną propozycję powrotu do instytucji charakterystycznych dla Polski szlacheckiej. Liberum veto oraz konfederacja czyli występowanie przeciwko władzy zostały przez niego przeniesione na płaszczyznę metafizyczną i w jej ramach przedstawione jako niezbywalne przymioty narodowe. 3 Choć Słowacki był bacznym obserwatorem modelu ustrojowego Francji, jego stosunek do monarchii konstytucyjnej z epoki rządów Ludwika Filipa pozostawał niejednoznaczny. Przypisywał jej starożytne korzenie, których dopatrywał się w utworach Homera i Hezjoda. Przeprowadzał paralelę między gabinetem Thiersa i rządami bogów na Olimpie. Choć uznawał monarchię konstytucyjną za najdoskonalszy z dotychczas stworzonych ustrojów nie był on dla niego ani ostateczny, ani też możliwy do zaimplementowania w odrodzonej Polsce. Wynikało to ze szczególnej roli dziejowej, którą Słowacki przypisywał Rzeczpospolitej. Miała ona doprowadzić do ukształtowania się idealnego, uniwersalnego modelu ustrojowego, opartego na reliktach prawa szlacheckiego. W pismach poety można odnaleźć wypowiedzi dotyczące trzech obcych tradycji prawnych: brytyjskiej, rosyjskiej i spartańskiej. Uwagi na temat prawa angielskiego i szkockiego pojawiały się najczęściej w twórczości młodzieńczej, dotyczyły sfery ustrojowej oraz wydarzeń historycznych takich jak rewolucja Cromwella czy rządy Stewartów. Z kolei prawo rosyjskie było przez niego postrzegane przede wszystkim z perspektywy represjonowanych Polaków żyjących pod władzą obcego monarchy. Absolutny władca Rosji był w jego tekstach zastępowany przez wyrazy swojej woli – ukazy, reskrypty lub dekrety. Wreszcie w okresie genezyjskim w centrum zainteresowania poety stanęły prawa Likurga i reformy ekonomiczne Agisa związane z historią starożytnej Sparty, potraktowanej jako antycypacja Rzeczpospolitej. Jednym z najważniejszych motywów zaczerpniętych ze świata kultury prawnej był dla Słowackiego proces sądowy. Jako schemat fabularny pozwalał on na bezpośrednią konfrontację bohaterów. Rozgrywał się najczęściej w ostatnim akcie utworów dramatycznych, stanowił więc kulminację i rozstrzygnięcie ich fabuł. Charakterystyczne okazało się wykorzystanie w scenach procesu elementów grozy, frenezji a nawet groteski. Bohaterowie jego utworów często stykali się ze sobą przed sądem, moc wydawanych wyroków oraz autorytet sądu były jednak przez poetę wielokrotnie podważane. Spotkanie spiskowców w podziemiach katedry św. Jana w Kordianie (z formalnego punktu widzenia hybryda sejmu i sądu) został zerwany przez liberum veto Kordiana. W Beatryks Cenci pozornie adekwatna kara śmierci za zamordowanie ojca, okazała się niesłuszna, gdyż skazywała na egzekucję bohaterkę ucieleśniającą sprawiedliwość. Z kolei w Śnie srebrnym Salomei magnacki przywilej sprawowania sądów okazał się być fasadą, pozbawioną metafizycznego znaczenia. Wreszcie w Samuelu Zborowskim poeta przeniósł najwyższy sąd szlachecki – trybunał – w rzeczywistość pozaziemską. Postawił przed nim jednego z najsłynniejszych szlacheckich banitów i przeprowadził jego rehabilitację zgodnie 4 z genezyjską koncepcją rozwoju świata. Jedynie w Balladynie scena sądowa posłużyła ukazaniu rzeczywistej moralnej przemiany tytułowej bohaterki, która doprowadziła ją do wydania sprawiedliwego wyroku śmierci na sama siebie. Zainteresowanie Słowackiego tematyką kultury prawnej można także rozpatrywać w perspektywie filozoficznej. W utworach, pismach politycznych i zapiskach dziennikowych z lat 1843-1849 silnie zaznaczyło się napięcie między rozmaitymi sposobami rozumienia prawa. Łączyło się ono ze specyfiką pojmowania przez poetę rzeczywistości i wiarą w duchowy, metafizyczny sens świata. Obecne w twórczości genezyjskiej aluzje i wprowadzane motywy świadczą o orientacji poety zarówno w przedoświeceniowej jak i oświeceniowej koncepcji prawa natury, wobec których przedstawiał on własną propozycję prawa genezyjskiego – z jednej strony uniwersalnego i nieprzekraczalnego, z drugiej silnie uwarunkowanego przez tendencje narodowe. Tematyka prawa i kultury prawnej nie wzbudziła do tej pory szerszego zainteresowania wśród polskich badaczy literatury pierwszej połowy dziewiętnastego wieku, co może wynikać z faktu, iż była postrzegana jako niespójna z ideowymi wyznacznikami epoki romantyzmu, zwłaszcza emocjonalnością czy irracjonalnością. Tymczasem w przypadku Słowackiego upodobanie do przedstawiania zagadnień prawnych nie tylko wzbogacało świat przedstawiony utworów, ale także zaważyło na konstrukcji jego dramatów oraz okazało się jednym z istotnych komponentów zaproponowanej przez niego w ostatnich latach życia koncepcji historiozoficznej. Sięganie do tej tematyki należy w związku z tym uznać za istotną cechę jego spuścizny literackiej. |
| dc.affiliation.department | Wydział Polonistyki |
| dc.contributor.author | Westermark, Katarzyna |
| dc.date.accessioned | 2018-10-08T12:01:51Z |
| dc.date.available | 2018-10-08T12:01:51Z |
| dc.date.defence | 2018-10-16 |
| dc.date.issued | 2018-10-08 |
| dc.description.promoter | Krysowski, Olaf |
| dc.identifier.uri | https://repozytorium.uw.edu.pl//handle/item/2867 |
| dc.language.iso | pl |
| dc.rights | ClosedAccess |
| dc.subject.en | natural law |
| dc.subject.en | legal traditions |
| dc.subject.en | romantic Sarmatism |
| dc.subject.en | Romanticism |
| dc.subject.en | polish literature |
| dc.subject.en | legal culture |
| dc.subject.en | law and literature |
| dc.subject.pl | prawo natury |
| dc.subject.pl | tradycje prawne |
| dc.subject.pl | romantyczny sarmatyzm |
| dc.subject.pl | romantyzm |
| dc.subject.pl | literatura polska |
| dc.subject.pl | kultura prawna |
| dc.subject.pl | prawo i literatura |
| dc.subject.pl | Juliusz Słowacki |
| dc.title | Prawo i kultura prawna w twórczości Juliusza Słowackiego |
| dc.title.alternative | Law and Legal Culture in the Works of Juliusz Słowacki |
| dc.type | DoctoralThesis |
| dspace.entity.type | Publication |