Wyroby garncarskie z późnośredniowiecznego Pucka. Studium małomiasteczkowej wytwórczości garncarskiej na Pomorzu Gdańskim

Studium poświęcone jest późnośredniowiecznym wyrobom garncarskim z Pucka. Bazę źródłową dla jego realizacji stanowi ponad trzydziestotysięczny zbiór fragmentów naczyń ceramicznych, pozyskany w toku badań archeologicznych prowadzonych w różnych miejscach tutejszego zespołu osadniczego. Zbiór ten jest reprezentatywny dla rekonstrukcji form oraz zróżnicowania gatunkowego i asortymentu wyrobów używanych w późnośredniowiecznym Pucku, z uwzględnieniem poszczególnych części omawianego ośrodka, a więc miasta lokacyjnego, zamku oraz usytuowanej po sąsiedzku Wsi Puckiej. Umożliwia on także, w dalszej kolejności, przedstawienie miejscowej wytwórczości garncarskiej na tle wyrobów sprowadzanych tu przez cały badany okres, czyli od połowy XIV do połowy XVI wieku. Podczas analizy zbioru wyróżniono 6596 naczyń oraz 300 innych wyrobów garncarskich (przede wszystkim kafli naczyniowych), dla których opracowano kwestionariusz cech morfologiczno-technologicznych i wykonano dokumentację rysunkową oraz fotograficzną. Na tej podstawie omówiono technikę produkcji i zróżnicowanie gatunków i rodzajów wyrobów garncarskich. W pierwszej kolejności podjęto rekonstrukcję technik produkcji stosowanych w ówczesnym warsztacie rzemieślniczym tj. charakterystykę i sposób obróbki surowca, techniki stosowane do wyrobu oraz wypalania naczyń. Posłużono się przy tym wynikami analizy makroskopowej uzupełnionymi rezultatami laboratoryjnych badań fizykochemicznych wybranych wyrobów. W dalszej części pracy scharakteryzowano gatunki i asortyment wyrobów garncarskich używanych przez mieszkańców ówczesnego Pucka. Umożliwiło to podjęcie rozważań na temat podłoża kulturowego, społecznego i ekonomicznego oraz upodobań mieszkańców Pucka do używania takich, a nie innych wyrobów. Zaprezentowane problemy badawcze rozpatrzono na tle porównawczym. Stało się to bezpośrednią podstawą charakterystyki tutejszego małomiasteczkowego garncarstwa, kręgu jego oddziaływania lub wpływu pod jakim mogło się ono znajdować. Niebagatelne znaczenie miało porównanie miejscowych znalezisk z wyrobami pochodzącymi z Gdańska, regionalnego centrum produkcyjnego i kulturalnego. Nie bez znaczenia dla miejscowej produkcji była także charakterystyka wyrobów garncarskich ze wsi w ziemi puckiej oraz dostarczanych do badanego ośrodka. Najważniejszym rezultatem studium jest uzyskanie danych o kształtowaniu się miejscowej produkcji z dwóch różnych nurtów wytwórczości reprezentowanych przez garncarzy miejscowych, kontynuujących tradycje wcześniejsze oraz napływowych, którzy produkowali naczynia wypalane w atmosferze redukcyjnej. Wiązało się to głównie z przeżywaniem się wytwórczości tradycyjnej, która występuje w Pucku do początku XV wieku, a potem ma znaczenie marginalne. Proces formowania się jednolitej społeczności Pucka wpłynął na ujednolicanie się lokalnej produkcji i wypieranie tych naczyń z produkcji i obiegu. W pierwszym okresie istnienia miejscowego garncarstwa przełom i zmiany dokonywały się zatem przede wszystkim w zakresie jakościowym. Kolejnym wynikiem jest ustalenie przebiegu i charakteru zmian zachodzących w drugiej połowie XV i pierwszej XVI wieku. Wiązały się one z ewolucją wcześniej ukształtowanego modelu produkcji przez wprowadzanie udoskonaleń technicznych i stylistycznych. Najważniejszą było stosowanie polewania w produkcji naczyń wypalanych w atmosferze utleniającej. Poszerzeniu ulega też asortyment wyrabianych rodzajów naczyń. Oferta miejscowych garncarzy zostaje także poszerzona o produkcję kafli garnkowych, a zapewne w drugiej połowie XV wieku miskowych. W omawianym okresie poza zmianami jakościowymi widoczne są zatem także zmiany ilościowe w produkcji garncarskiej. Od drugiej połowy XV wieku odnotowano w Pucku wzrost udziału wyrobów sprowadzanych. Są to w tym czasie niemal wyłącznie naczynia białoszare dostarczane zapewne za pośrednictwem Gdańska. Miejsce ich produkcji na obecnym etapie badań nie zostało jeszcze rozpoznane, jednak należy rozważać możliwość ich wyrabiania w ośrodkach położonych wzdłuż szlaku wiślanego. Dostarczanie tych wyrobów do Pucka najprawdopodobniej wiąże się z rozwojem handlu regionalnego i intensywniejszymi kontaktami handlowymi Pomorza Gdańskiego z ziemiami Królestwa Polskiego. Charakterystyka przemian w miejscowej wytwórczości i sfery związanej z używaniem naczyń dostarcza danych, że kształtowały się one w zasadzie podobnie do innych ośrodków miejskich na Pomorzu Gdańskim, mimo stosunkowo wąskiej bazy porównawczej. Przede wszystkim jednak uwarunkowane były kwestiami natury społeczno-kulturowej tj. głównie udziałem osadników niemieckich i kształtowaniem się jednolitej społeczności miejskiej z dwóch grup ludności. To one miały decydujący wpływ na przeobrażenia natury technicznej w miejscowej produkcji garncarskiej. Analiza znalezisk z Pucka pozwala zaobserwować, że ogół przemian był tutaj podobny, ale występowały tu cechy specyficzne i indywidualne związane z takimi a nie innym udziałem obydwu grup ludności, wśród których napływowi przeważali. Wiązało się to z wprowadzaniem na gruncie lokalnym obcych tradycji i tożsamości kulturowej przybyłej ludności, który widoczny jest także w zakresie produkcji naczyń ceramicznych. Ogół zmian odnotowany w Pucku może wskazywać, że stworzony tu model wytwórczości garncarskiej może być w znacznym stopniu podobny jak w ośrodkach kształtujących się z uwzględnieniem starszego osadnictwa, przy istotnym udziale ludności napływowej. Ważnym tłem przemian było też z pewnością oddziaływanie Gdańska, ponadregionalnego centrum produkcyjnego i kulturowego. Utrzymywane z nim kontakty zapewne stymulowały rozwój produkcji rzemieślniczej w położonym w pobliżu Pucku. Na podstawie pozyskanych i publikowanych zeń znalezisk naczyń ceramicznych cechy podobne widoczne są w stopniu największym niż w porównaniu z innymi miastami na Pomorzu Gdańskim poza nim. Należy jednak podkreślić, że rzemiosło garncarskie w Pucku kształtowało się autonomicznie. Świadczy o tym dobry poziom techniczny wyrabianych naczyń, z pewnością równy gdańskim. Ich produkcja zaspokajała potrzeby odbiorców małego miasta i przypuszczalnie zaplecza wiejskiego w ziemi puckiej. Jednocześnie w wytwórczości zaznacza się dążenie do urozmaicania asortymentu wyrobów oraz standaryzacji techniki ich produkcji, ornamentyki oraz sposobów kształtowania wylewów. Małomiasteczkowa specyfika ukształtowanego modelu wytwórczości garncarskiej w Pucku wyrażała się zatem w możliwości adaptacji nowości w rzemiośle garncarskim, poprawy konkurencyjności wyrobów i zaspokajaniu potrzeb odbiorców. Umożliwiło to oddziaływanie na lokalne zaplecze i tworzenie w ten sposób rynku zbytu na swoje wyroby. Uzyskany obraz miejscowej wytwórczości garncarskiej należy uznać za w miarę kompletny, mimo dysponowania znaleziskami tylko z wybranych punktów na terenie miasta, wsi i zamku. Pozyskanie w przyszłości nowych źródeł w zasadzie nie powinno zmienić nakreślonej charakterystyki garncarstwa puckiego w późnym średniowieczu. Tym niemniej należy zaznaczyć potrzebę prowadzenia na terenie Pucka dalszych prac badawczych zmierzających do poznania miejsc produkcji naczyń, a także peryferyjnych części miasta, a przede wszystkim Wsi Puckiej.