Odstąpienie od umowy jako sankcja naruszenia zobowiązania

Przedmiotem pracy jest prawo odstąpienia od umowy przysługujące wierzycielowi w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika.Zaprezentowane w pracy wyniki badań prowadzonych metodą formalno-dogmatyczną, prawnoporównawczą i historyczną potwierdzają tezę o celowości wyodrębniania sankcyjnego odstąpienia od umowy ponad charakterystycznym dla polskiej cywilistyki podziałem na umowne i ustawowe prawo odstąpienia opartym na kryterium źródła uprawnienia do odstąpienia.Przedstawiono argumenty na rzecz kwalifikowania odstąpienia od umowy z powodu naruszenia zobowiązania jako odrębnej instytucji prawa zobowiązań pełniącej w obowiązującym Kodeksie cywilnym rolę jednego z instrumentów odpowiedzialności kontraktowej. Zaprezentowano też analizę specyficznych zagadnień związanych z badaną instytucją.Zaaprobowano pogląd o rozróżnieniu prawa odstąpienia uregulowanego w art. 395 k.c. od prawa odstąpienia, o którym mowa w art. 491 i n. k.c., przy czym opowiedziano się przeciwko stosowaniu dychotomii odstąpienia od umowy nawiązującej terminologicznie do kryterium umownego lub ustawowego źródła uprawnienia. Wykazano, że dla instytucji uregulowanej w art. 491 i n. k.c. uzasadnione jest używanie pojęcia sankcyjnego odstąpienia od umowy lub równoważnego pojęcia odstąpienia od umowy z powodu naruszenia zobowiązania, ponieważ akcentują one cel i funkcje tej instytucji. To funkcja, a nie źródło powstania uprawnienia, powinna być kryterium rozgraniczania instytucji, o której mowa w art. 491 i n. k.c., od pokrewnych instytucji służących zakończeniu umowy niezwiązanych z reżimem naruszenia zobowiązania.Opowiedziano się za interpretacją umownych zastrzeżeń odstąpienia od umowy na wypadek określonego naruszenia zobowiązania jako umownej modyfikacji reżimu sankcyjnego odstąpienia od umowy, nie zaś jako ustanowienia prawa odstąpienia w rozumieniu art. 395 k.c. Konsekwencją przyjęcia tego poglądu jest postulat stosowania do tego rodzaju klauzul art. 491 i n. k.c., co ma istotne znaczenie z punktu widzenia ich ważności i skutków.Przyjęcie sankcyjnego charakteru odstąpienia od umowy pozwala na odrzucenie poglądu o skutkach wstecznych odstąpienia i opowiedzenie się za teorią przekształcenia. Wykonanie sankcyjnego odstąpienia od umowy nie powoduje upadku kauzy umowy ani nie prowadzi do wygaśnięcia zobowiązań, ale przekształca dotychczasowe zobowiązania stron we wzajemne zobowiązania do zwrotu otrzymanych świadczeń. Prawa i obowiązki stron poddane są w dalszym ciągu reżimowi kontraktowemu.Za dopuszczalne należy uznać dochodzenie przez wierzyciela roszczeń odszkodowawczych w reżimie ex contractu łącznie z możliwością dochodzenia zastrzeżonych kar umownych. Dochodzenie odszkodowania będzie uzależnione od spełnienia przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej. Ustawodawca w niektórych wypadkach umożliwia wierzycielowi odstąpienie od umowy nawet, gdy naruszenie nie miało jeszcze miejsca lub niezależnie od tego, czy dłużnik ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą – w razie takiego odstąpienia roszczenie odszkodowawcze wierzyciela nie jest wykluczone, ale poprzedzone być musi oceną spełnienia przesłanek odpowiedzialności dłużnika z art. 471 i n. k.c. Możliwy brak odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika nie zmienia sankcyjno-ochronnego charakteru odstąpienia od umowy z powodu naruszenia zobowiązania, a jedynie świadczy o obiektywizacji tej sankcji naruszenia zobowiązania.Konsekwencją przyjętych poglądów na temat ogólnego reżimu sankcyjnego odstąpienia od umowy jest też teza o dopuszczalności stosowania tej regulacji do jednostronnego zakończenia umów o charakterze ciągłym.

This thesis investigates termination of contract as a remedy for a breach of contract and aims at conceptualizing it under Polish civil law.The research is based on an initial observation that most of dilemmas concerning termination of contract result from lack of modern analysis on the very nature of this right. The thesis claims that, for sake of clarity and legal certainty, termination for breach should be distinguished from withdrawal from a contract ad nutum (i.e. a right to unilaterally end a contract not conditioned by a breach of contract). Legal doctrine has not yet established a proper demarcation line between these institutions.The research conducted using a doctrinal legal method supported by a functional analysis and comparative studies proves that termination of contract for a breach of contract has its autonomous nature and that a unique regime should apply to it independently of a statutory or contractual basis of this remedy.After establishing this point of view, the author turns to analyzing termination for breach as one of the main remedies for a creditor in Polish civil law.The thesis argues that an express termination clause providing for termination in case of a specified breach of contract should be treated as a modification of the Polish Civil Code (the ‘PCC’) regime of a termination of contract as a remedy for breach, thus Article 491 of the PCC should apply to it instead of Article 395 of the PCC (concerning a right of withdrawal from a contract ad nutum). This has a significant impact on the validity and legal regime of express termination clauses.The thesis proves that the retroactivity concept of the effects of termination of contract should be replaced – in case of termination for breach – by a transformation theory. According to transformation theory termination of contract does not cancel the contractual bond (neither ex tunc nor pro futuro). Instead, it modifies the contractual bond into mutual obligations to return. The main obligations to perform change into obligations to return what has been received under the contract. The post-termination legal relationship may be regarded as a liquidating one but its source remains contractual. The legal fiction of a retroactive collapse of the contract (Article 395 of the PCC) should not apply.The thesis supports the view that the creditor’s right to claim damages (and liquidated damages) survives the termination of contract. Although Article 494 of the PCC explicitly gives to the creditor a right to claim damages, it remains controversial whether this claim is based on a contractual regime. If a contract was cancelled retroactively, the creditor would not be able to pursue its claim for damages ex contractu (because the contract would be treated as it was never concluded). Once a transformation theory applies, this should not be questioned. Moreover, if a contract provides for a sum of liquidated damages (in the meaning of Article 483 of the PCC) in case of a specified breach, the termination of contract shall not exclude the creditor’s right to claim the liquidated damages. The debtor’s responsibility should be assessed on the general grounds of claims for damages.Finally, its is proved that the legal regime of termination of contract for breach of contract (Article 491 et seq. of the PCC) should have a general application. This means applying it also to long-term and continuous contracts such as contracts for services, loan agreements or continuous mandate contracts. This view is sometimes rejected on grounds that the return of what was received (the effect of termination of contract) would be contrary to the specific nature of long-term contracts. The obligation to return in natura may easily transform into the obligation to return a monetary equivalent. But even this would not happen in most of the cases because usually the creditor would be entitled to terminate only in part. The part of contract executed properly would remain in force.