Koncepcje modernizacji armii niemieckiej w latach 1921-1939 na przykładzie motoryzacji i mechanizacji wojsk lądowych

Modernizacja armii niemieckiej poprzez proces jej motoryzacji i mechanizacji w okresie międzywojennym miała fundamentalne znacznie dla przebiegu pierwszych lat II wojny światowej, a pośrednio doprowadziła też do radykalnej zmiany kształtu wojen. Była ona, wbrew utartym opiniom większości autorów piszących na ten temat, procesem bardzo złożonym i skomplikowanym. W rzeczywistości niemieckie koncepcje modernizacji armii w tych dziedzinach, potocznie i zupełnie nieprawidłowo nazywane doktryną Blitzkriegu, rozwijały się stopniowo i ewoluowały pod wpływem bardzo wielu różnych osób i czynników, nieraz wzajemnie ze sobą sprzecznych i prowadzących niekiedy w „ślepe zaułki”. Nieprawdziwy obraz, niemalże liniowego, doskonale z góry zaplanowanego rozwoju motoryzacji i mechanizacji w armii niemieckiej wynika z tego, że ostatecznie to właśnie tylko ona, spośród sił zbrojnych wszystkich państw świata, dobrze poradziła sobie z tym problemem. W zaledwie dwadzieścia lat po klęsce, owocującej faktycznym rozbrojeniem i pozbawieniem najnowocześniejszych rodzajów uzbrojenia, zdołała w serii błyskawicznych, zaskakujących kampanii podbić znaczną część Europy. Zadecydowała o tym, przede wszystkim, sfera doktryny, koncepcji i idei, która znajduje się w centrum moich zainteresowań badawczych. Niemieckie wojska lądowe zdołano przygotować do prowadzenia nowoczesnej, szybkiej wojny manewrowej, zarówno pod względem szkolenia i organizacji oddziałów, jak i dzięki skutecznemu wpajaniu oficerom odpowiednich zasad prowadzenia działań wojennych i dowodzenia, w dużym stopniu bazując na teoretycznych rozważaniach nad różnymi koncepcjami modernizacji armii, weryfikowanymi w miarę możliwości w oparciu o – własne i zagraniczne – doświadczenia praktyczne. To właśnie do 1933 r. stworzono mocne podstawy pozwalające potem szybko stworzyć dywizje pancerne i wydajny system szkolenia doskonałych kadr dla wojsk pancernych. Dzięki wykorzystaniu bardzo szerokiej bazy źródłowej (dokumenty archiwalne z siedmiu niemieckich archiwów, książki i czasopisma z okresu międzywojennego, regulaminy i instrukcje oraz wspomnienia), w wyniku analizy uzyskano kompleksowy obraz procesów motoryzacji i mechanizacji niemieckich wojsk lądowych oraz różnorodnych, wpływających na nie czynników, wśród których najważniejszymi były: analizy doświadczeń wyniesionych z poprzednich konfliktów oraz teorii rozwijanych w innych państwach, dyskusje toczone w naukowej prasie wojskowej, publikowane książki oraz prace prowadzone w Zarządzie Wojsk (Truppenamt, późniejszy Sztab Generalny) i w Ministerstwie Reichswehry, a od pewnego momentu również ćwiczenia, manewry i próby praktyczne, w tym też prowadzone w ośrodku „Kama” w ZSRR. Wiele z tych elementów było dostępnych również dla przyszłych przeciwników III Rzeszy, którzy poza swobodą zbrojeń i działań, dysponowali też, przynajmniej początkowo, większymi siłami i środkami. Najważniejszymi dodatkowymi czynnikami, które pozwoliły właśnie Niemcom znaleźć receptę na sukces w wojnie nowoczesnej były: wyjątkowo wysoki poziom umysłowy niemieckiej kadry oficerskiej oraz niemieckie tradycje wojskowe, które były doskonale dostosowane do warunków prowadzenia nowoczesnej, zmechanizowanej wojny. Pierwszy z nich wynikał zarówno z dobrego systemu szkolenia, jak i szczególnie ostrej selekcji przeprowadzonej przy tworzeniu Reichswehry. Niemieckie tradycyjne podejście do prowadzenia działań wojennych było natomiast wyjątkowo użyteczne, ponieważ kładło nacisk na walkę manewrową, z dążeniem do oskrzydlenia lub okrążenia i do zniszczenia przeciwnika (Vernichtungsschlacht). By to osiągnąć, starano się zdobyć inicjatywę oraz przewagę ogniową w decydującym miejscu walk – tak zwanym Schwerpunkt (punkt ciężkości, rozstrzygający) – nawet kosztem znacznego osłabienia innych odcinków. Skuteczne działania oddziałów były natomiast ułatwione dzięki, typowej wówczas tylko dla armii niemieckiej, metodzie dowodzenia, zamiast sztywnymi rozkazami, poprzez stawianie zadań (Führen mit Auftrag). Takie podejście, przy odpowiednim stosunku sił, pomagało odnosić sukcesy również tradycyjnej armii poruszanej siłą mięśni piechoty i koni, ale gdy do tego doszła szybkość zapewniana przez silnik spalinowy tempo działań zadziwiało świat, a przede wszystkim przeciwników Niemiec. W rozprawie przedstawiono nie tylko koncepcje wcielone w życie, ale też rozwiązania odrzucone na etapie planowania, które praktycznie w ogóle nie pojawiają się w istniejącej literaturze przedmiotu. W pracy omówiono również dorobek twórców niemieckich wojsk zmotoryzowanych i pancernych innych niż Heinz Guderian, którego przedstawiano dotychczas, niezgodnie z rzeczywiście odegraną rolą, jako jedyną liczącą się w tej dziedzinie postać. Rozprawa składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym przedstawione są doświadczenia w dziedzinie motoryzacji i mechanizacji wojsk lądowych, wyniesione z I wojny światowej oraz warunki, w jakich przyszło po niej działać niemieckim oficerom, wynikające głównie z ograniczeń narzuconych traktatem wersalskim oraz z przyjętych w całej Reichswerze zasad dowodzenia armią i idei Bewegungskrieg, czyli wojny manewrowej. Rozdział drugi przedstawia wpływ zagranicznych teorii oraz doświadczeń na motoryzację i mechanizację niemieckiej armii, a także koncepcje prezentowane w Niemczech w prasie wojskowej oraz w wydawanych książkach. Należy tu zaznaczyć, że – wbrew obiegowym opiniom – nie kopiowano rozwiązań brytyjskich czy jakiegokolwiek innego państwa, a jedynie czerpano z nich informacje i inspiracje, stopniowo kształtując grupę własnych autorów mających cenne i oryginalne pomysły na tym polu. Trzeci rozdział poświęcony jest działaniom i rozważaniom Reichswehrministerium oraz podległych mu instytucji w interesującej nas dziedzinie, a także współpracy z ZSRR. Mimo niekompletnego zachowania dokumentów, udało się przedstawić tu bardzo złożony obraz mozolnych działań, które położyły podwaliny pod sukces niemieckich błyskawicznych kampanii znane z lat 1939–1941.

The modernization of the German army through the process of its motorization and mechanization in the interwar period had a fundamental impact on the course of the first years of World War II, and indirectly led to a radical change in the shape of wars. It was, contrary to the common opinions of most authors writing on this subject, a very complex and complicated process. In fact, German concepts of army modernization in these areas, colloquially and completely incorrectly called the Blitzkrieg doctrine, developed gradually and evolved under the influence of many different people and factors, sometimes mutually contradictory and sometimes leading to "dead ends". The untrue image of the almost linear, perfectly planned development of the German army’s motorization and mechanization results from the fact that ultimately it was the only one among the armed forces of all countries in the world that coped well with this problem. Just twenty years after the defeat, which resulted in actual disarmament and deprivation of the most modern types of weapons, it managed to conquer a significant part of Europe in a series of lightning-fast, surprising campaigns. This was determined primarily by the sphere of doctrine and ideas, which are at the core of my research interests. The German land forces were able to prepare to conduct a modern, fast manoeuvre warfare, both in terms of training and organization of units, and thanks to the effective inculcation of appropriate principles of warfare and command in officers, based largely on theoretical considerations on various concepts of army modernization, verified in whenever possible, based on their own and foreign practical experience. Thanks to this, by 1933 a strong foundation had been created, which would later enable the rapid creation of armored divisions and an efficient system of training excellent cadres for armoured forces. Thanks to the use of numerous and varied sources (archival documents from five German archives, books and magazines from the interwar period, regulations and instructions, and memories), the analysis resulted in a comprehensive picture of the processes of motorization and mechanization of the German land forces and the various factors influencing them, including the most important of which were: analyses of experience gained from previous conflicts and theories developed in other countries, discussions held in the military press, published books and work carried out in the unofficial General Staff (Truppenamt) and in the Ministry of the Reichswehr, and from a certain point also exercises, manoeuvres and practical tests, including those conducted at the "Kama" centre in the USSR. Many of these elements were also available to future opponents of the Third Reich, who, apart from freedom of arms and actions, also had, at least initially, greater forces and resources at their disposal. The most important additional factors that allowed the Germans to find a recipe for success in a modern warfare were: the exceptionally high mental level of the German officers and German military traditions, which were perfectly suited the conditions of modern, mechanized war. The first of them resulted from both a good training system and a particularly strict selection carried out when the Reichswehr was created. The German traditional approach to warfare, however, was exceptionally useful because it emphasized manoeuvre warfare, aiming to outflank or encircle and destroy the enemy (Vernichtungsschlacht). To achieve this, attempts were made to gain the initiative and fire superiority in the decisive place of the fighting - the so-called Schwerpunkt (centre of gravity) – even at the expense of significantly weakening other sections. Effective actions of the units were facilitated by the command method, typical only for the German army at that time, by setting tasks (Führen mit Auftrag). instead of issuing rigid orders. This approach also helped the traditional army, powered by the muscles of infantry and horses, to be successful, but when the speed provided by the combustion engine was added, the pace of operations amazed the world and, above all, Germany's opponents. The dissertation presents not only the concepts implemented, but also solutions rejected at the planning stage, which practically do not appear in the existing literature on the subject. The work also discusses the achievements of the creators of German motorized and armoured forces other than Heinz Guderian, who has so far been presented, contrary to the role he actually played, as the only significant figure in this field. The dissertation consists of three chapters. The first one presents the experience in the field of motorization and mechanization of land forces gained during World War I and the conditions in which German officers had to operate after it, resulting mainly from the restrictions imposed by the Treaty of Versailles and from the principles of army command and the idea of Bewegungskrieg (i.e. manoeuvre warfare) adopted throughout the Reichswehr. The second chapter presents the influence of foreign theories and experiences on the motorization and mechanization of the German army, as well as the concepts presented in Germany in the military press and in published books. It should be noted here that – contrary to popular belief – British or any other country's solutions were not copied, but only information and inspiration were drawn from them, gradually shaping a group of their own authors with valuable and original ideas in this field. The third chapter is devoted to the activities and considerations of the Reichswehrministerium and its subordinate institutions in the field of interest to us, as well as cooperation with the USSR. Despite the incomplete preservation of the documents, it was possible to present a very complex picture of the arduous activities that laid the foundations for the success of the German lightning campaigns of 1939–1941.