Wpływ Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. na system źródeł prawa wyznaniowego

Wpływ konstytucji na system źródeł prawa wyznaniowego stanowi wypadkową trzech czynników (mechanizmów, aspektów). Pierwszym, co oczywiste, jest konstytucyjna koncepcja systemu źródeł prawa. Podsystem – jako część składowa systemu – ex definitione podlega regułom ustanowionym (aprobowanym) przez ustrojodawcę, które określają jego elementy (na mocy przyjętych reguł walidacyjnych) oraz strukturę, czyli relacje pomiędzy tymi elementami. Drugim jest odwołanie się bezpośrednio w przepisach wyznaniowych konstytucji do konkretnych przedmiotowych źródeł prawa, za pomocą których prawodawca ma regulować wybrane kwestie z zakresu prawa wyznaniowego. Trzecim czynnikiem jest konstytucyjne ujęcie stosunków państwo–kościół, czyli określenie naczelnych zasad prawa wyznaniowego (zwłaszcza instytucjonalnego). Ustrojodawca definiując status prawny związków religijnych, określając gwarancje wolności sumienia i religii oraz wyrażając przy tym pewne wartości, immanentnie oddziałuje na system źródeł prawa wyznaniowego, w ramach którego realizowane są wspomniane zasady i wartości. Tak wyeksplikowany wpływ ustawy zasadniczej na system źródeł prawa wyznaniowego odnosi się przede wszystkim do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Niemniej dostrzeżone implikacje można zaobserwować również pod rządzami Konstytucji z 22 lipca 1952 r., zarówno jako Konstytucji PRL, jak i Konstytucji RP (p.u.m.). Przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. podsystem źródeł prawa wyznaniowego w ramach nadal „otwartego od góry i od dołu” systemu źródeł prawa wyróżniał się dwiema charakterystycznymi cechami: 1) ustawami partykularnymi (dotyczącymi stosunków państwa z konkretnym związkiem religijnym) oraz 2) porozumieniami, umowami i innymi formami konsensualnymi będącymi sposobem regulacji spraw i kształtowania stosunków prawnowyznaniowych. Akty konsensualne posiadały różną naturę normatywną: albo pełniły funkcje aktów wykonawczych par excellence, albo były aktami stosowania prawa, jako źródła zobowiązań lub czynności prawne związane z procesem stanowienia aktów prawa powszechnie obowiązującego z zakresu prawa wyznaniowego. Na tak ukształtowany system źródeł prawa wyznaniowego wpływ trójaspektowo zaczęła wywierać Konstytucja z 1997 r. Zamysł ustrojodawcy, by uporządkować system źródeł prawa, generalnie znalazł wyraz w analizowanym podsystemie. Aktualnie największe zastrzeżenia budzi właściwy podział materii regulowanej między ustawę a rozporządzenie, spełnianie standardów określonych w art. 92 Konstytucji przez upoważnienia ustawowe (szczególnie w ustawach partykularnych), a także dalsze obowiązywanie kilku zarządzeń jako aktów prawa powszechnie obowiązującego (głównie na mocy art. 241 ust. 6 Konstytucji). Przykładem wpływu Konstytucji na system źródeł prawa wyznaniowego w drugim aspekcie jest przede wszystkim konstytucjonalizacja ustawy partykularnej, która zgodnie z art. 25 ust. 5 Konstytucji musi być poprzedzona umową Rady Ministrów z właściwymi przedstawicielami zainteresowanego kościoła lub związku wyznaniowego. Odrębność trybu pre- i legislacyjnego nie ma wpływu na moc prawną ustawy partykularnej jako ustawy. Wreszcie trzeci aspekt wpływu Konstytucji z 1997 r. na system źródeł prawa wyznaniowego to implikacje wynikające z (treści materialnoprawnej) naczelnych zasad prawa wyznaniowego (instytucjonalnego). Największe oddziaływanie wydaje się posiadać zasada współdziałania państwa i związków religijnych na rzecz dobra człowieka i dobra wspólnego (art. 25 ust. 3 in fine Konstytucji), której nieodzowną formą realizacji jest zawieranie umów i porozumień między państwem a związkami religijnymi (innych niż umowa wspomniana w art. 25 ust. 5 Konstytucji). W bieżącej praktyce stosowania prawa mogą one mieć charakter aktów stosowania prawa, aktów prawa wewnętrznie obowiązującego (np. dotyczących duszpasterstwa w policji) albo aktów prawa powszechnie obowiązującego. Ten ostatni przypadek budzi bardzo poważne wątpliwości, ponieważ w przedmiotowym katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego brak jest umów i porozumień tego rodzaju.