Mowa oporu jako odpowiedź na mowę nienawiści na przykładzie społecznych praktyk odpowiadania na homofobiczną i transfobiczną mowę nienawiści w Polsce

Celem mojej pracy jest analiza praktyk odpowiadania na zjawisko homofobicznej i transfobicznej mowy nienawiści w Polsce po 2015 r. Wybór przesłanek mowy nienawiści, które badam (homofobia i transfobia), zakresu czasowego (2015–2022) oraz zakresu geograficznego mojej pracy (Polska) podyktowany jest dostrzeżeniem wystąpienia po 2015 r. znacznego pogorszenia sytuacji społeczno-prawnej lesbijek, gejów, osób biseksualnych oraz osób transpłciowych (osób LGBT+) w Polsce oraz intensyfikacji ataków na tę społeczność, realizowanych m.in. za pomocą nienawistnego języka. Kluczową rolę w tym procesie odegrała zmiana podejścia kluczowych decydentów oraz ich sojuszników do społeczności LGBT+. Zaczęli oni nie tylko tolerować mowę nienawiści skierowaną wobec tej społeczności, ale także ją usprawiedliwiać, finansować, a w skrajnych przypadkach również stosować w prowadzonej działalności publicznej. Sytuacja ta doprowadziła do pojawienia się różnych strategii wykorzystywanych przez społeczność osób LGBT+ oraz jej sojuszników w walce z nienawistnym językiem. Strategie te nie stały się jednak dotychczas przedmiotem szerszych badań naukowych. By zrozumieć ich istotę, cechy charakterystyczne oraz znaczenie dla społeczności osób LGBT+, korzystam w mojej pracy z podejścia interdyscyplinarnego, w którym łączę nauki społeczne, nauki prawne oraz kulturoznawstwo. Problematyzuję w niej stosowanie mowy nienawiści i odpowiadanie na nią w kategoriach opresji i oporu. Z tego względu, jako podstawę teoretyczną mojego badania wybieram teorię transktyptu ukrytego / publicznego J.C. Scotta, którą uzupełniam poprzez wykorzystanie koncepcji performatywności mowy nienawiści J. Butler oraz koncepcji apropriacji mowy nienawiści Claudii Bianchi. Metodą badawczą, którą posługuję się w pracy są zbiorowe studia przypadków. Po wprowadzeniu do tematu pracy (zawartym w Rozdziale nr 1) w Rozdziale nr 2, mającym charakter przeglądu kluczowej literatury, śledzę ewolucję dotychczasowych sposobów problematyzowania przemocy wywoływanej przez krzywdzącą mowę, opisuję narodziny koncepcji mowy nienawiści, wskazując jednocześnie na trudności związane z definiowaniem tego pojęcia. Przedstawiam w nim również kluczowe psychologiczne i społeczne właściwości homofobicznej i transfobicznej mowy nienawiści w Polsce oraz jej skalę, wykazując, że stanowi ona poważne zagrożenie i destrukcyjne zjawisko społeczne. Wreszcie, w końcowej 2 części rozdziału problematyzuję pojęcie oporu wobec mowy nienawiści osadzając je w nowym obszarze badawczym - studiów nad oporem (resistance studies). W rozdziale nr 3 przedstawiam podstawę teoretyczną mojego badania. Podstawową rolę odgrywa w nim teoria transkryptu publicznego / ukrytego J.C. Scotta, którą uzupełniam o model kategorii analitycznych pozwalających analizować różne formy oporu (M. Baaza, M. Lilji, M. Schulza i S. Vinthagena). Takie ujęcie teoretyczne oporu umożliwia mi uchwycenie praktyk oporu mających charakter ukryty i jawny, a także ich jednoczesną analizę na kilku wymiarach (m.in. w odniesieniu do sposobu organizacji oporu, a także jego temporalnego, przestrzennego oraz afektywnego charakteru). Swój model teoretyczny uzupełniam o koncepcję performatywności mowy nienawiści J. Butler oraz koncepcję apropriacji mowy nienawiści C. Bianchi. Obie koncepcje pozwalają mi ocenić praktyki oporu także w wymiarze komunikacyjnym, albowiem opór wobec mowy nienawiści (tak samo zresztą jak samą mowę nienawiści) traktuję w tej pracy jako praktyki komunikacyjne. W Rozdziale nr 4 przedstawiam moje podejście metodologiczne, opisując szczegółowo kształt badania (zbiorowe studia przypadków), zastosowane metody zbierania danych (analiza istniejących źródeł oraz obserwacja), a także poszczególne kroki w przeprowadzonej analizie. W Rozdziale nr 5 przedstawiam pierwszą część uzyskanych przeze mnie wyników. Wychodząc z założenia, że odpowiednie zrozumienie istoty praktyk oporu wobec mowy nienawiści, wymaga wcześniejszego zrekonstruowania obrazu mowy nienawiści w interesującym mnie okresie, skupiam się w tym rozdziale na analizie sposobu odpowiadania przez decydentów na problem homofobicznej i transfobicznej mowy nienawiści. Wyniki mojej analizy prowadzą do przyjęcia, że okres objęty badaniem stanowił czas stopniowego wycofywania się kluczowych decydentów, a tym samym aparatu państwowego, z zapewniania ochrony przed homofobiczną i transfobiczną mową nienawiści. Uzyskane wnioski wskazują m.in. na: całkowitą rezygnację z badania zjawiska mowy nienawiści, brak podejmowania jakichkolwiek działań uświadamiających społeczeństwo w zakresie niebezpieczeństw tworzonych przez mowę nienawiści, brak potępiania mowy nienawiści, rezygnację z zapewniania jakiegokolwiek wsparcia dla osób spotykających się z mową nienawiści, brak podjęcia działań zmierzających do pozbawienia finansowania oraz delegalizacji organizacji i partii politycznych stosujących mowę nienawiści, a wreszcie konsekwentne odmawianie wprowadzenia do prawa karnego efektywnych zakazów stosowania homofobicznej i transfobicznej mowy nienawiści. Wskazana 3 powyżej bierność decydentów połączona była z aktywnym atakowaniem społeczności LGBT+, również z wykorzystaniem homofobicznego i transfobicznego języka, utrudnianiem działalności organizacji społecznych i aktywistów (w tym poprzez stosowanie wobec nich represji), a także aktywnym wspieraniem działań i inicjatyw szerzących nienawiść. Jedynie wąskie grono decydentów (zwłaszcza na poziomie samorządowym), cześć opozycyjnych partii politycznych, samorządów terytorialnych, samorządów zawodowych oraz niezależnych mediów starała się w tym okresie przeciwdziałać opisywanym powyżej zmianom oraz wspomagać społeczność LGBT+. Efektem tych naruszeń było jednocześnie pogłębienie przeświadczenia, że państwo i oferowane przez nie narzędzia normatywne, mają coraz mniejszą zdolność do zapewniania ochrony przed mową nienawiści. W kolejnym Rozdziale (nr 6) analizuję odpowiedzi na nienawistny język ze strony społeczności osób LGBT+ i ich sojuszników. Wskazują one na zaistnienie wyraźnej ewolucji tych odpowiedzi. Z uwagi na to, że wraz z narastającą opresją ze strony decydentów praktyki normatywne (odwołujące się do współpracy z państwem i prawem) zaczęły okazywać się coraz mniej skuteczne, społeczność zaczęła stopniowo szerzej wykorzystywać inne (nienormatywne) praktyki odpowiadania na mowę nienawiści. Do oporu normatywnego (realizowanego w ramach transkryptu publicznego w rozumieniu J.C. Scotta) dołączył bardziej konfrontacyjny opór infrapolityczny, zaś w momencie największego nasilenia opresji, także opór otwarty. W analizowanym okresie udało mi się także zidentyfikować wystąpienie przemiany zbiorowego afektu w społeczności osób LGBT+, który również wyrażał się w wykorzystywanych praktykach oporu. Przemiana afektywna ujawniła się w momencie największego nasilenia opresji, a także odpowiadających na nią konfrontacyjnych form oporu, podczas zdarzeń z dnia 7 sierpnia 2020 r. w Warszawie, gdy doszło do tymczasowego aresztowania Margot (aktywistki oskarżonej o zniszczenie tzw. homofobusa) oraz pacyfikacji pokojowego protestu zorganizowanego w jej obronie. Rozdział nr 7 poświęcony jest pogłębieniu mojego rozumienia praktyk oporu wobec mowy nienawiści poprzez odniesienie ustaleń z przeprowadzonej w Rozdziale nr 6 analizy do teorii performatywności mowy nienawiści J. Butler oraz apropriacji mowy nienawiści C. Bianchi. Ta dodatkowa analiza pozwala mi w sposób całościowy zrekonstruować dotychczas dominujące w nauce rozumienie mechanizmu oporu wobec mowy nienawiści, a także dostrzec jego ograniczenia. Argumentuję, że polegają one na skłonności do analizy mowy nienawiści (i oporu wobec niej) jako zjawisk wyłącznie językowych i marginalizowaniu znaczenia nadawcy i 4 odbiorcy tych kategorii wypowiedzi. Traktowanie osób zaangażowanych w tego rodzaju interakcję wyłącznie jako elementów kontekstu, w którym pojawiają się ich wypowiedzi uniemożliwia pełne zrozumienie znaczenia mowy oporu, w tym zwłaszcza tych jej przejawów, które powiązane są z zaangażowaniem ciał osób uczestniczących w danej sytuacji komunikacyjnej. W odpowiedzi na zidentyfikowaną lukę w tym rozdziale przedstawiam własną koncepcję „mowy oporu”, która z jednej strony stanowi teoretyczne uzupełnienie (rozwinięcie) dotychczasowych koncepcji teoretycznych, kluczowych dla tego obszaru, z drugiej zaś jest propozycją całościowego ujęcia różnych praktyk oporu wobec mowy nienawiści, z wykorzystaniem jednego, parasolowego pojęcia „mowy oporu”. Koncepcja ta problematyzuje opór wobec mowy nienawiści jako zjawisko wykraczające poza granice języka i przyjmujące także postać innych praktyk społecznych osłabiających mowę nienawiści. Wreszcie w ostatnim Rozdziale (nr 8) przywołuje kluczowe wnioski badania, wskazuję na znaczenie mojego projektu badawczego, a także rozważam, jakie są dalsze możliwe ścieżki rozwoju badań w obszarze, którego dotyczy moja praca. Moja praca stanowi kolejny głos w toczącej się dyskusji na temat odpowiadania na mowę nienawiści. Argumentuję w niej za koniecznością wyjścia w myśleniu o zwalczaniu języka nienawiści poza logikę korzystania wyłącznie z instrumentów zapewnianych przez państwo (zwłaszcza gdy państwo i prawo zawodzi) i położenia większego nacisku na pozaprawne strategie oporu, które są dostępne dla każdego, i które dzięki multiplikowaniu przez różne jednostki mogą sprzyjać wystąpieniu pożądanej zmiany społecznej i kulturowej.