Obrazowanie Zagłady. Narracje holokaustowe w polskiej literaturze XXI wieku dla dzieci i młodzieży

Przedmiotem pracy jest analiza mówiących o Zagładzie Żydów polskich utworów literackich dla dzieci i młodzieży opublikowanych w XXI wieku, nazywanych przeze mnie narracjami holokaustowymi. Badania obejmują publikacje wydane między 2007 a 2020 rokiem – datę początkową określa publikacja pierwszej książki dla niedorosłych mówiącej o Zagładzie, czyli Kotki Brygidy Joanny Rudniańskiej, natomiast datę końcową wyznacza schyłek pierwszych dwóch dekad XXI wieku. Zasadniczym celem prowadzonych rozpoznań jest ustalenie, jak twórcy obrazują Zagładę w książkach kierowanych do młodych czytelników. Wskazanie rozwiązań narracyjnych zastosowanych w warstwie werbalnej i wizualnej, a także sposobów kreacji elementów perytekstowych pokazuje, jaki obraz Holokaustu trafia do odbiorców współczesnej polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej. Tak zarysowany cel wymagał postawienia pytań badawczych, którymi kieruję się w trakcie analizy i interpretacji materiału badawczego. Naczelne pytanie brzmi: jak konstruowane są literackie i wizualne obrazy postaci, przestrzeni i czasu (trzech ogniw współtworzących świat przedstawiony) oraz peryteksty, otaczające tekst właściwy? Z jednej strony ograniczam rozpoznania do wybranych aspektów każdej z kategorii, z drugiej – poszerzam przyjmowaną najczęściej w badaniach literaturoznawczych perspektywę skupioną na tekście głównym o analizę tytułów, ilustracji okładkowych, not wydawniczych czy wyklejek, a więc elementów, które budują narrację holokaustową książki, służą bowiem m.in. wytworzeniu w czytelniku oczekiwań przedlekturowych. Przyjęta metoda analizy opiera się na trzech filarach. Pierwszym i najważniejszym są narzędzia narratologiczne szczególnie istotne dla udzielenia odpowiedzi na pytanie o to, jak w XXI wieku w Polsce tworzone są narracje holokaustowe dla dzieci, w tym takie ich elementy, jak postać, przestrzeń, fokalizacja czy formuły początku i zakończenia. Drugim są badania nad postpamięcią – zastosowanie tej perspektywy pozwala określić jakie wyobrażenia na temat przeszłości są powielane przez pokolenia twórców niebędących świadkami Zagłady w utworach kierowanych do kształtujących się przedstawicieli kolejnych pokoleń. Trzecim są studia nad ideologią stojącą za tekstami literatury dziecięcej, które – jak przyjąłem – reprezentują poglądy autora, ilustratora, wydawcy czy instytucji. Pierwszy rozdział poświęcony jest analizie postaci literackich, zarówno dzieci, jak i dorosłych (Polaków, Żydów i Niemców), a także zwierząt i roślin (bohaterowie subdziecięcy). Wychodząc od założenia o mimetycznej naturze występujących w książkach postaci, prowadzę dociekania nad kwestiami tożsamości, a także fokalizacji i sprawczości, związanej z nierówną relacją między dziećmi a dorosłymi. W rozdziale pojawiają się rozważania o literackich obrazach postaci historycznych (Janusz Korczak, Irena Sendlerowa) i licznych, zanonimizowanych i odczłowieczonych niemieckich żołnierzy. Jak wykazałem, autorzy ustosunkowują się w swoich utworach nie tylko do wydarzeń historycznych, ale też kwestii związanych ze stereotypami narodowymi i nietolerancją. Zwraca uwagę typizacja postaci: Polacy są dobrzy i pomocni, Żydzi słabi i pozbawieni sprawczości, a Niemcy źli i agresywni. Kluczowe dla narratologicznych analiz wydają się fokalizacja i sprawczość, tak dziecięcych, jak subdziecięcych i dorosłych bohaterów. W rozdziale drugim badam kreacje przestrzeni, w tym werbalnych i wizualnych obrazów getta, a także domu i kryjówki. Kluczowe znaczenie w charakterystyce przestrzeni ma mur getta, stanowiący jednocześnie granicę między dzielnicą zamkniętą a tzw. aryjską stroną, a przejście między nimi to stały punkt fabularny. To, co poza gettem, dzielę na przynoszącą niepewność bohaterom miejską przestrzeń tzw. strony aryjskiej oraz – pojawiający się najrzadziej – zamknięty ogrodzeniem teren obozu zagłady. W getcie porównywanym do piekła nie brakuje jednak topofilii (dom, biblioteka) oferujących bezpieczeństwo bohaterom, choć jest to zawsze bezpieczeństwo pozorne, podobnie jak pozorne jest oswojenie przestrzeni getta przez protagonistów. Obok oswojenia pojawia się także motyw adaptacji miejsc nieprzyjaznych, w czym pomagają pokłady wyobraźni: jej efekty czytelnicy dostrzec mogą nie tylko w warstwie werbalnej, ale również wizualnej, w tym na zamieszczanych w książkach mapach. Elementy kartograficzne są ważne również ze względu na budowanie relacji między przeszłością i teraźniejszością znaną odbiorcy. Rozdział trzeci poświęcony jest kreacji czasu. Analizuję formuły początku i zakończenia utworów, następnie przechodzę do rozważań o wykorzystaniu konwencji podróży w czasie. Przeprowadzona analiza wykazała, że formuły początku wprowadzają czytelnika w świat przedstawiony, a także niosą za sobą antywojenne przesłanie. Formuły zakończenia stanowią finał, z którym odbiorca jest pozostawiony po lekturze i zwykle jest to zakończenie szczęśliwe, choć zmącone. Najczęściej obok zamknięcia strukturalnego, a więc rozwiązania akcji, pojawia się bowiem otwarcie psychologiczne, gdy bohaterom udaje się przeżyć Szoa, ale ich sytuacja emocjonalna nie jest ustabilizowana – do końca życia muszą mierzyć się z traumą przeszłości. Ponadto autorzy często podejmują w swoich utworach motyw czasu, także na poziomie konstrukcyjnym motyw ten jest eksploatowany, gdy twórcy decydują się na kompozycję szkatułkową lub wykorzystanie motywu podróży w czasie – zabiegi te służą zapewnieniu czytelnika o zbliżającym się szczęśliwym zakończeniu, mają więc także znaczenie dla doświadczenia lekturowego dziecięcego odbiorcy. Rozważania prowadzone w rozdziale czwartym – poświęconym perytekstom, takim jak tytuły, ilustracje okładkowe, noty wydawniczym i wyklejki – wykazały, że są to równie istotne elementy tworzące narracje holokaustowe co teksty właściwe. W przeanalizowanych elementach rzadko padają słowa „Zagłada”, „Szoa” i „Holokaust” – preferowane są omowne określenia lub brak jednoznacznego wskazania na temat utworu, a wrażenie na czytelniku zrobić ma pierwsza strona okładki, stanowiąca pierwszy sygnał o treści książki, tym samym pobudzając oczekiwania odbiorcy, a także rysując wstępne interpretacyjne sensy. Rola perytekstów w przypadku utworów prozy historycznej jest istotna ze względu na legitymizowanie prawdziwości snutej opowieści, jakie dają kontekstowo włączone w obręb woluminu fotografie, informacje faktograficzne, przypisy i bibliografia. Peryteksty stanowią także rezerwuar autorskich i wydawniczych intencji, twórcy nierzadko wprost adresują do czytelnika przekaz dotyczący sensu powstania publikacji. W zakończeniu zebrane w poprzednich częściach pracy obserwacje i wnioski rozważam w kontekście ideologii zawartych w narracjach holokaustowych dla dzieci. Wybrane aspekty, zwracające uwagę tak badaczy, jak krytyków, osadzam w kontekście wyobrażeń i oczekiwań wobec twórczości dla młodych odbiorców, a także literackich reprezentacji Zagłady. Zawarte w rozprawie rozważania pokazały, jak złożona, nieoczywista, nieraz stojąca w opozycji do powszechnie uznanych za dziecięcą jest natura publikowanych w Polsce w XXI wieku książek. Mimo krótkotrwałej obecności tematu Zagłady w obszarze polskiej literatury dziecięcej dostrzec można szerokie spektrum zabiegów narracyjnych, w tym stawianie w roli bohaterów i narratorów dzieci i dorosłych, ale też zwierząt i roślin. Także różnorodność konwencji, w tym obecność rozwiązań charakterystycznych dla literatury fantastycznej wskazują, że polscy twórcy szukają różnych form ekspresji, by opowiedzieć dziecięcym odbiorcom o Szoa. O swoistości analizowanych utworów świadczy to, że autorzy rzadko przywołują i objaśniają obrazy wykorzystujące topikę holokaustową, częściej skupiając się na subiektywnym spojrzeniu dziecięcego bohatera, z pewną naiwnością relacjonującego widziane sceny i zasłyszane słowa. Tym samym twórcy zbliżają tekst do czytelnika, którego wiedza na temat Zagłady może być mocno ograniczona.