Geontopolityka w pojęciu, obrazie i dowodzie. Możliwe sposoby włączenia natury do refleksji biopolitycznej i nekropolitycznej

Celem rozprawy zatytułowanej Geontopolityka w pojęciu, obrazie i dowodzie. Możliwe sposoby włączenia natury do refleksji biopolitycznej i nekropolitycznej jest zbadanie, opisanie i opracowanie w różnych kontekstach stosunkowo nowego pojęcia, jakim jest "geontopolityka". Termin ten, stworzony przez amerykańskiego teoretyka i krytyka sztuki T.J. Demosa, jest jedną z najciekawszych w ostatnich latach prób włączenia do refleksji biopolitycznej i nekropolitycznej szeroko rozumianej natury, w dobie jej wielopłaszczyznowej degradacji, skażenia, a co najważniejsze – nadmiernej eksploatacji rozmaitych zasobów. Rozprawa – wychodząc od wskazania tradycji teoretycznych, rodowodów i odniesień nowego pojęcia – jest poświęcona zarazem osadzeniu go w kontekście współczesnej humanistyki, jak i sprawdzeniu możliwości jego zastosowania do opisu przypadków radykalnych praktyk wydobywczych i ich konsekwencji dla szeroko pojętej natury. Innymi słowy, chodzi zarówno o zoperacjonalizowanie pojęcia „geontopolityka” na gruncie teorii, jak i o możliwość jego stosowanie w praktyce. U podłoża mojej rozprawy leży rozpoznanie – przyjęte za profesorem Uniwersytetu w Nowym Sadzie, badaczem technologii i nowych mediów Vladanem Jolerem – iż do obecnej fazy kapitalizmu najlepiej przystaje określenie „ekstraktywizm” lub „kapitalizm ekstraktywistyczny”. Obydwa równoznaczne terminy opisują współczesny system ekonomiczno-polityczny oparty na ekstrakcji, czyli wydobywaniu i eksploatacji zasobów. Jak twierdzi Joler, przedmiotem eksploatacji mogą stać się zasoby naturalne znajdujące się na ziemi, pod ziemią, pod powierzchnią wody, pod dnem morskim, w kosmosie, a także dane analogowe i cyfrowe oraz praca i wszelka ludzka aktywność. Rozszerzając definicję serbskiego medioznawcy uznaję w mojej dysertacji, iż przedmiotem wielopoziomowej ekstrakcji mogą być także zwierzęta i organizmy żywe, drzewa i rośliny, gleba i zasoby wodne, które także poddawane są eksploatacji. Termin „esktraktywizm” obejmuje więc wieloaspektową eksploatację tego, co ludzkie (Human) i tego, co nie-ludzkie (Non-human) oraz tego, co żywe (Life) i tego, co nie-żywe, życia/żywotności pozbawione (Non-life). Ponadto, teoretyczny punkt wyjścia rozprawy stanowi teza, iż szeroko rozumiana natura była dotychczas marginalizowana w refleksji biopolitycznej i nekropolitycznej. Niewiele osób dostrzegało i analizowało praktyki dotyczące natury, powstające na przecięciu działań biopolitycznych i nekropolitycznych. Sytuacja uległa zmianie pod wpływem zagrożeń związanych z degradacją ekosystemów, podniesieniem się poziomu wód, wzrostem średnich temperatur, zmianami klimatycznymi czy utratą bioróżnorodności. Kryzys klimatyczny i ekologiczny, którego przyczyną są konsekwencje ekstraktywizmu, wyostrzył naszą uwagę nie tylko na kwestie szeroko pojętej natury, ale także na globalne uwarunkowania i zależności, które wpływają na status i kondycję tego niewidocznego dotychczas aktora, który stał się obiektem ciągłej grabieży, eksploatacji, wywłaszczania, zatruwania, niszczenia i zawłaszczania przez przemysł, kapitał i państwo – zgodnie z dominującą ekstraktywistyczną logiką. Kryzys klimatyczny i ekologiczny otworzył także nowe możliwości teoretyczne, które mogą prowadzić do aktualizacji katalogu pojęć, za pomocą których możemy opisać nowe formy kapitalizmu ekstraktywistycznego. Rozprawa jest próbą zbadania i opracowania swoistego katalogu pojęć na gruncie filozofii polityki. W rozprawie zwracam uwagę, iż praktyki ekstraktywistyczne mają fundamentalne znaczenie dla zmian klimatycznych oraz redukcji bioróżnorodności, ale zauważam także, że radykalizacji mechanizmów funkcjonowania kapitalizmu ekstraktywistycznego towarzyszy zmiana modeli władzy. W związku z tym opisuję, sprawdzam i testuję nowe pojęcie – konkurencyjne w stosunku do biopolityki stworzonej m.in. przez Michela Foucaulta i nekropolityki zaproponowanej przez Achille’a Mbembego – jakim jest „geontopolityka”. To pojęcie, co wykazuję w rozprawie, bardziej przystaje do opisu nowych praktyk sprawowania władzy w dobie ekstraktywizmu, w obliczu potencjalnej katastrofy klimatycznej i ekologicznej. Metody i źródła Wychodząc z założenia, że ekstraktywizm jest zjawiskiem różnorodnym i wielowymiarowym, wybór metodologii, która byłaby w stanie zmierzyć się z nim teoretycznie musiał uwzględniać jego złożoność. Ciężko wyobrazić sobie analizę fenomenu tak rozproszonego, wielopoziomowego i wszechogarniającego przy użyciu narzędzi, które służyły do opisu pojedynczych zjawisk w ramach skodyfikowanych dyscyplin. Opisanie złożonego charakteru kapitalizmu ekstraktywistycznego jest możliwe tylko przy eklektycznym podejściu do metodologii, czyli połączeniu różnych punktów widzenia, praktyk i źródeł. Mając to na uwadze zdecydowałam się na połączenie rozmaitych perspektyw i działanie na przecięciu różnorodnych praktyk, by wspomnieć tylko kwerendy biblioteczne i archiwalne, field research, techniki forensyczne, open source intelligence, różne strategie wizualne i performatywne. Dzięki zastosowaniu interdyscyplinarnego podejścia do analizy zjawiska ekstraktywizmu możliwe było również podjęcie tematu złożonego statusu dowodu, niezwykle ważnego zagadnienia w kontekście mojej rozprawy. Oprócz części teoretycznych dysertacji, które powstały w wyniku pracy bibliotecznej i seminaryjnej, w rozprawie znajdują się rozdziały opisujące możliwości zastosowania pojęcia „geontopolityka” w konkretnych przypadkach. Część druga rozprawy powstała w wyniku wyjazdu badawczego na Cypr, który miał miejsce w listopadzie i grudniu 2021 roku. Jego celem było zgromadzenie materiałów dotyczących skażenia gleby, wód i roślinności, które jest efektem długotrwałego wydobywania na wyspie surowców naturalnych. W ramach badań odwiedziłam cztery kopalnie (trzy nieczynne, jedną działającą w zmienionej formule) i udokumentowałam prowadzone tam praktyki. Przeprowadziłam rozmowy z lokalnymi badaczami i artystami, dotarłam do dokumentów w Archiwach Państwowych (State Archives) działających przy Ministerstwie Sprawiedliwości i Porządku Publicznego (Ministry of Justice and Public Order), odnalazłam w Bibliotece Cypryjskiej (Cyprus Library) historyczne publikacje opisujące XX-wieczne lokalne praktyki wydobywcze. Kolejna, trzecia część rozprawy powstała w wyniku wyjazdu badawczego do Ocean Space w Wenecji (interdyscyplinarnego ośrodka badawczo-artystycznego, łączącego działania badawcze, wydawnicze, wystawiennicze i edukacyjne w obszarze badań nad oceanami), który odbyłam we wrześniu 2022 roku. Nadrzędnym celem wyjazdu było poznanie sposobów analizowania, mapowania, konceptualizowania i przedstawiania wieloaspektowej degradacji, skażenia i redukcji bioróżnorodności mórz i oceanów. Pozyskane dane posłużyły mi do porównania metodologii stosowanych w działaniach grup badawczo-śledczych, zajmujących się mapowaniem i analizowaniem procesów ekstraktywistycznych w morzach i oceanach. Pod uwagę wzięłam przede wszystkim prace grupy INTRPRT. Drugim polem analizy były działania interdyscyplinarne na przecięciu sztuki, nauki i aktywizmu, między innymi grupy Territorial Agency, które mają na celu zarówno produkowanie wiedzy, jak i aktywizowanie do działania na rzecz ochrony natury i środowiska. Ostatnia, czwarta część rozprawy powstała w wyniku zestawienia dowodów przemocy militarnej i środowiskowej, stworzonych przez międzynarodowe grupy aktywistyczno-śledcze. Mojej analizie poddałam wystawy i programy publiczne przede wszystkim stworzone przez grupę Forensic Architecture (np. wystawy Investigative Commons, prezentowaną od 9 czerwca do 8 sierpnia 2021 roku w berlińskim Haus der Kulturen der Welt i Witnesses, pokazywaną od 20 maja do 23 października 2022 roku w Louisiana Museum of Modern Art w Humlebæk w Danii), dokumentujące i prezentujące przy użyciu narzędzi forensycznych rozmaite formy przemocy. Struktura rozprawy Rozprawa podzielona została na cztery części. Poprzedzone zostały one wstępem zatytułowanym Geontopolityczna odpowiedź na ekstraktywizm – przedstawienie problemu badawczego i metodologii, zarysowującym najważniejsze wątki podjęte w dysertacji oraz wskazującym na kwestie metodologiczne. Część pierwsza (Próby włączenia natury do filozofii polityki) jest próbą opisania zarówno źródeł pojęcia „geontopolityka” w szerokim polu, jak i sposobów, w jaki pojęcie to może być definiowane. Część druga (Cyrkularność. Czy kiedyś się kończy?) przedstawia wyniki przeprowadzonych przeze mnie badań przeprowadzonych w cypryjskich kopalniach Skouriotissa, Mitsero i Sia oraz w archiwach państwowych i Bibliotece Cypryjskiej, a także „testuje” możliwość wykorzystania pojęcia „geontopolityka” do opisu konsekwencji górnictwa na Cyprze, którego bohaterami stały się kwasowe zbiorniki znajdujące się w nieczynnych wyrobiskach pokopalnianych. Na podstawie badań terenowych i kwerendy opisuję działania geontopolityczne, które miały wpływ na wszystkich obecnych na tym terenie aktorów – ludzkich (Human) i nie-ludzkich (Non-human), żywych (Life) i nie żywych lub życia/żywotności pozbawionych (Non-life). Analiza cypryjskich zbiorników z kwasową cieczą pozwala mi również na postawienie tezy, iż geontopolityka działa w tym kontekście w sposób cyrkularny. Toksyczna ciecz znajdująca się w zbiorniku paruje, następnie spada na ziemię w formie skażonego deszczu, powtórnie „wraca do zbiornika”, wsiąkając w glebę, i ponownie paruje. Mamy tu do czynienia z geontopolitycznym obiegiem zamkniętym, który nie tylko dotyka wszystkich obecnych, ale także nie ma końca. Część trzecia (Wielowektorowość. Dokąd nie dociera prąd?) poświęcona została zbadaniu zasięgu geontopolityki w kontekście mórz i oceanów w planie historycznym i współcześnie. Przyjmuję za badaczami z grupy Territorial Agency, iż ocean jest sensorium, czułym miernikiem, pozwalającym na zobaczenie zmian klimatycznych o charakterze planetarnym i konsekwencji ingerencji w ekosystemy, które dotyczą całego globu. Omawiam praktyki biopolityczne związane z kolonializmem, działania nekropolityczne w kontekście powojennych prób nuklearnych na Pacyfiku oraz praktyki noszące znamiona działań geontopolitycznych, związane z górnictwem głębinowym (Deep-sea mining), polegające na wydobywaniu surowców mineralnych, przede wszystkim metali rzadkich (takich jak: kobalt czy lit) i metali ziem rzadkich (takich jak: lantan czy europ) spod dna morskiego. Teoretyczną oś rozdziału stanowi kategoria prądu, który jest czynnikiem mającym moc rozprzestrzeniania, przenoszenia, skupiania, rozpraszania. Celem wprowadzenia tej kategorii jest unaocznienie, iż w kontekście podwodnego ekstraktywizmu (w perspektywie najbliższych lat oznaczającego skażenie trującymi substancjami rozprzestrzeniające się pod powierzchnią wody) mamy do czynienia z wielowektorowością. Mając na uwadze obecne i przyszłe zagrożenia, takie jak podniesienie się poziomu wód i wieloaspektowe skażenie oceanu np. substancjami radioaktywnymi, porzucenie rozróżnienia na to, co żywe (Life) i nie-żywe lub życia/żywotności pozbawione (Non-life) wydaje się niezbędne. Ostatnia, czwarta część (Wertykalnosć. Czy tylko jeden kierunek jest możliwy?) jest opisem Strefy Gazy, miejsca, w którym, jak wskazuję, przenika i dopełnia się biopolityka, nekropolityka i geontopolityka. Na przykładzie tego miejsca pokazuję, że biopolityka, nekropolityka i geontopolityka nie muszą z siebie wynikać, ani być swoimi następstwami bądź rozwinięciami, ale często występują wspólnie, dopełniają się i stymulują zarazem. Centralny punkt rozdziału stanowi rozpoznanie, iż w przypadku Strefy Gazy mamy do czynienia z działaniami lub taktykami wojennymi, takimi jak bombardowania i opryski pestycydami, które w równym stopniu dotyczą ludzi (Human) i nie-ludzi (Non-human), tego, co żywe (Life) i nie-żywe lub życia/żywotności pozbawione (Non-life). Podobnie jak w poprzednich częściach dysertacji, rozdział wieńczą rozważania na temat kierunku sił, które oddziaływują na ludzkich i nie-ludzkich mieszkańców Gazy. W tym przypadku chodzi o zwrócenie uwagi na wertykalny charakter działań, który objawia się w formie deszczu bomb lub deszczu trujących substancji. W przypadku Strefy Gazy mamy do czynienia z praktykami, które są stosowane wertykalnie. Całość domyka Zakończenie (Inne znaczenie terminu „geontopolityka”), będące z jednej strony podsumowaniem omawianych przeze mnie wątków, a z drugiej, własną propozycją rozszerzenia znaczenia pojęcia „geontopolityka” w taki sposób, by obejmowało ono całość praktyk w ramach kapitalizmu ekstraktywistycznego. Wnioski Uznając ekstraktywizm, czyli kapitalizm ekstraktywistyczny, za termin dobrze oddający charakter współczesnych procesów ekonomicznych i politycznych, na podstawie zebranego materiału i analizy poszczególnych przypadków, w rozprawie zaproponowałam rozszerzenia zakresu pojęcia „geontopolityka”. Przyjmuję, że geontopolityka nie jest rozwinięciem biopolityki i nekropolityki, ale może występować wspólnie wspólnie z biopolityką i nekropolityką, tworząc różnorodne połączenia w zależności od kontekstu. Takie założenie uwzględnia złożony charakter ekstraktywizmu, a jednocześnie pozwala włączyć ludzi (Human), nie-ludzi (Non-human), żywe (Life), nie-żywe i życia/żywotności pozbawione (Non-life) w jeden wspólny zbiór. Inaczej mówiąc, takie ustawienie terminu „geontopolityka” daje możliwość zobaczenia połączeń między doświadczeniem ludzi, zwierząt, ekosystemów, skał, gleby, wody, w zetknięciu z praktykami ekstraktywistycznymi. Na wybranych przykładach eksploatacji surowców naturalnych oraz narażenia na skażenia pracowników w kopalniach i mieszkańców górniczych miejscowości na Cyprze, prób atomowych na Pacyfiku i wystawienia na ryzyko promieniowania przedstawicieli ludności rdzennej Oceanii (ale również zwierząt) oraz wydobycia zasobów naturalnych znajdujących się pod wodą i pod dnem morskim, a także stosowania przemocy militarnej w celu uśmiercenia tak ludzi, jak i roślin w Gazie pokazałam w jaki sposób biopolityka, nekropolityka i geontopolityka mogą się przenikać, łączyć i dopełniać. Przy czym w każdym z wariantów w różny sposób rozkładają się proporcje. W przypadku Cypru działania o charakterze nekropolitycznym praktycznie nie występują, dlatego termin „nekropolityka” ma w tym kontekście ograniczone zastosowanie. Na Cyprze mamy do czynienia głównie z geontopolityką. Na przykładzie mórz i oceanów widać, zwłaszcza w planie historycznym, nakładanie się na siebie praktyk biopolitycznych i nekropolitycznych. Geontopolityka zaś pomaga nam dostrzec przyszłe zagrożenia związane z konsekwencjami górnictwa głębinowego, rozszczelnienia się sarkofagu z radioaktywnymi odpadami, podniesienia się poziomu wód. Strefa Gazy pozwala nam zrozumieć, że wszystkie praktyki mogą występować równolegle, nakładać się na siebie i potęgować. W rozprawie zwracałam uwagę, iż geontopolityka działa poprzez rozróżnienie na to, co żywe (Life) i na to, co nie-żywe i życia/żywotności pozbawione (Non-life). Ale jednocześnie podkreślałam, iż geontopolityka dotyka w równym stopniu tego, co żywe i tego, co nie-żywe i życia/żywotności pozbawione. Takie ujęcie geontopolityki pozwala nam przedefiniować znaczenie tego, czym jest zasób (podmiot ekstrakcji niezależnie od statusu, który posiada) i czym jest śmierć (zabiciem człowieka i uśmierceniem ekosystemu).